22:54 "Çarçuwaly" söhbetiň dowamy | |
 “Bir köpmanyly eser ýazaýyn, her okyjy öz geregini kabul eder” diýip bir zat ýazmak, meniň pikirimçe, gaty zyýanly azaşma. Özem soňky wagtda ýüze çykdy: “Şahyryň ýazan goşgusyna okyjy many bermeli”, “Ýazyjynyň ýazanyndan okyjylar dürli many çykarybermeli” diýip. Şol zatlary diýenleriň özleri hiç hili suwytly zat döretmediler, iň erbedi, muňa ynanan ýaşlar hem boş çykarlar. Bu edebiýatdaky krizisiň alamaty bolup biler. Şeýle krizis döwründe döredilen zatlar taryhda galmaz. Eger edebiýatda galkynyş bolsady, biri-birine meňzemeýän, parlak, monolit, plastik keşpler döräp, göz öňümizde dikelerdiler we ol edebi şahsyýetler, edil taryhy şahsyýetler ýaly nesillere galardylar. Nusgawy döwürde Balzak özüniň romanlarynda bankir Gobsegiň, ata Gorionyň, bandit Wotreniň gaýtalanmajak keşplerini beripdir. Umuman onuň “Adamzat komediýasyndaky” iki müň personažynyň biri beýlekisinden tapawutly. Ol tipleri beýleki ýazyjylaryňky, beýleki döwürleriňki bilen gatyşdyrmak mümkin däl. Bary iýul monarhiýasy döwrüniň Fransiýasyna degişli. Özem biri-birinden tapawutly gahrymanlarynyň hemmesi birigip, ýurduň taryhynyň belli bir döwrüni şöhlelendirýärler. Ine, ussatlyk. Bularyň baryny ilki öz hyýalynda döredip, emele getirip, gaýtalanmajak sypatlary berip, soň dünýä indermeli, ýagny kagyza geçirmeli. Ol iň soňky iş. Diýmek, ýazyjy hem suratkeş. Şonuň üçin ruslar ýazyjylara hem hudožnik diýýärler. Ikisiniň hem esasy güýji воображение diýen ukypda. Ýöne suratkeşiň serişdesi – boýag, ýazyjynyňky – söz. Diýmek, sen hekaýa ýazanyňda keşp döredýärsiň. Boýagyň ýerine söz ulanýarsyň. Keşpleri keşp etjek söz. Onsoň sen nädip, boýalary keýpiňe görä çyrşap, bulançak keşp döredip, “muny her kim isleýşi ýaly görübersin” diýjek? Balzak eserlerindäki 2 müň keşbiň biri birine meňzemezigi üçin yhlas edipdir. Sen bolsaň “Meniň hekaýamdaky keşbe bakan 2 müň sany okyjy ony 2 müň hili görýär” diýip, göwnüňi hoşlaýarsyň. Bu – öz-özüňi aldamak. Beýle dünýä ýok. Beýle edebiýat ýok. Beýle hezillik ýok. Ol çyrşak-myrşak, bulançak keşp ertesi gün okyjynyň ýadyndan çykyp gider. Sözleri ýerli-ýersiz ulanyp, “gahrymanymyň bu sözüne üns berme” diýer ýaly, seniň sözden başga ýene başga bir serişdäň hem barmy? Hä, teswirde düşündirjeksiň gahrymanyň haýsy sözüne ynanmalydygyny, haýsyna owarramlyga salmalydygyny. Belki, käbir okyjylar saňa kömege gelip, gahrymanyňy beýlekilere açyp bererler?.. Çynlakaý bol. Edebiýat saňa bakja-bag däl. Bir söz gahrymanyňa ýaraşýarmy? Oňa diýdirmelimi şol sözi? Öňünçä gowuja oýlan. Bir agyz söz bir keşbi başga zada öwrüp goýar. Çünki gahrymanalar olaryň sözlerinden emele gelýärler. Pikirleri hem olaryň içinden aýdýan sözleri. Gelişýändigine şübhelenýärmiň? Aýtdyrma şol sözi. Gowsy dymsyn. Ýerliksiz söz bilen onuň masgarasyny çykarýarsyň. Meselem, sen akwarel bilen bir gyzyň suratyny çekýärsiň. Ýüzüni ak süýt kimin nurana etdiň. Ýene-de bezejekmi? Oňarsaň beze, ýogsam şol durşuna galsyn. Gyzyl boýaga azajyk ak garyp, gülgüle edip, kist bilen onuň heniz öl ýaňaklaryna damdyrsaň näder? Ajap gelşer. Gülgün ýaňakly näzenin bolar. Eger emelsizlik edip, kistiňdäki gülgüle boýagy onuň burnunyň üstüne damdyrsaň näder? Ajap gelşer. Burny gyzyl kloun bolar. Ine, ýekeje säwligiň bilen ol keşbi gyzyl meňzinden mahrum edip, ýüzüni ak-tam, burnuny gyzyl etdiň. Emma eden işiňden habaryň ýok, entegem oňa mähir bilen bakarlar öýdýärsiň. Ol bolsa käbirinde gülki, käbirinde gynançdan başga zat oýaranok. Birine gowulyk islänlerinde “Gyzyl ýüzi solmasyn” diýilýär. “Ýüzüniň suwy dökülmesin” diýilýär. “Abraý” diýmek “aby-ruý”, ýagny “ýüz suwy” diýmegi aňladýar. Adamyň görki hem şol ýüzüniň suwunda. 40-50 ýaşly zenanlar bardyr, çala utanja galsa ýüzi çaganyňky ýaly gyzarar. Bilse-bilmese bu olaryň gymmatly hazynasy. Beýle ykbal, hakykatda, bagtlylyk. Ýaşamak üçin ýüzüniň suwuny dökmek zerurlygy bolmadyk bolsa, olary, diýmek, Alla gorapdyr. Emma bir sebäp bilen ýaşlykdan, hatda çagalykdan ýüzüniň nury dökülen ynsanlar bardyr. Sebäbi dürli bolup biler. Belki, ykbalyndan, belki, özünden. Olara “ýüzi ýyrtyk”, “ýüzi galyň”, “ýüzünde şykat galmadyk”, “Krakodil koža”, “hamy galyň”, “enter” diýýäler. Käbirleri özüniň şeýledigine buýsanýarlar. “Наглость – второе счастье” diýen bolýarlar. “Men-ä bir binamysdyryn, hiç ýüzüme almaryn” diýýärler. Islän wagty gözüni gyrpman ýalan sözläp bilýändiklerine, şeýdip ýol alýandyklaryna guwanýarlar. Diýmek, bu ýoly olaryň özleri saýlap alypdyr. Şonuň üçinem özlerini kemsidilen duýmaýarlar. Käbirlerini durmuş muňa mejbur edýär. Olar – ýagdaýlaryň pidasy. Ýöne olaram öz ykbalyna öwrenişýärler. “Gedaý üç gapyny kakandan soň ýüzi ýyrtylýarmyş” diýýärler. Ýöne bir zat welin belli: ýüz bir ýyrtylansoň, ony öň aram-aram gülgün öwüsdiren utanç-haýa hiç haçan yzyna öwrülip gelmeýär. Bir hasratly maglumat ýadyma düşýär. Wýetnamdamy, Taýlanddamy, şol töwerekde kiçijikliginden jynsy gulçulyga düşen gyz çagalary reabilitasiýa edýän merkez baradady. Olaryň maksady – şol çagalara köýen çagalygyny, onuň oýun-gyzygyny, kadaly durmuşda ösüşi gaýdyp bermek. Emma utançdan gyzarmak ukybyny? Iň kyny şu bolsa gerek. Mejbury bolsun, meýletin bolsun, nähili ýagdaýda ýitirilende-de, şol ukyby dikeltmek örän nägümana. Oňa gaýtalanmaz hazyna diýýäniizem şondan. Häzirki döwür lukmançylygy islendik diýen ýaly fiziki şikesi düzedip biler welin, ýitirilen utanmak ukybyny dikeldip bilmez. Çünki ynsanyň ýüzüni nurlandyrýan, zenanlaryň ýüzüne bägül reňkini çaýýan bu ukyp – bedende däl-de, ýürekde. Ýüreginden utanç giden adamyň ýüzündenem haýa gidýär. Ýüreginden utanç, ýüzünden haýa gitmedik adam aňsat-aňsat ýalan sözlemeýär. Mejbur bolup, ýalan sözlemeli bolaýsa-da, dili hem diýenini edenok. Özüne aşa zor salyp, ysgynsyz ses bilen ýa-da sesini sandyradyp ýalan sözläýende hem hökman ýüzi gyzarýar. Käte maňlaýyna, boýnuna çenli çym-gyzyl bolýar. Köplnç şeýdip öz syryny açýar. Adamlar olar ýalaga “Sen ýalan sözlemegi başaraňok” diýýärler. Ine, Laçyn welin beýle adamlaryň tipinden däl bolup çykdy. Ol ýüzüniň ugruna zabyrdadyp ýalan sözledi. Bu oňa hiç hili problema bolmady. Onda gülgün ýaňakly ýaş gelni görmäge garaşan okyjy üçin ol gaýtam ýüzi bireýýäm ýyrtylan bolup çykdy. Biragyz sözi bilen ony şykatdan mahrum etdiň. Edebiýatda hut şeýle hem bolýar. Ussat ýazyjylaryň gahrymanlary esasan olaryň sözleri arkaly döredilip, sözleri arkaly hem ýatda galýar. Pis gahrymanlar hem özleriniň pisligini sözlerinde suratlandyrýarlar. Eger gahrymanyň tutuş keşbi oňyn bolup, bir agyz sözi başga zatdan nyşan berip duran bolsa näme? Onda onuň ahwaly ýaňky burnuna gyzyl boýag daman suratyňky ýaly bolar. Şykatsyz keşbini orta çykaranyňda “Her kim islän zadyny görsün, biz munda Zoluşkany görýäris, Şeýtany görýänler görübersinler” diýýän dostlara ynanma. Zoluşka hem, Şeýtan hem anyk keşpler. Olary biri bilen gatyşdyrmak mümkin däl. Bu bolsa bulançak käşp bolup çykdy. Umuman, “Edebiýatda aňsat zat bar” diýselerem ynanma. “Bulaşyklykdan haýyr bar” diýselerem ynanma. “Islän keşbini okyjynyň özi görer” diýselerem ynanma. Beýle edebiýat ýok. Beýle hezillik ýok. | |
|
| |
| Ähli teswirler: 20 | |
0
0
0
0
| |
