19:21 Magtymguly - ylham çeşmesi | |
 MAGTYMGULY – YLHAM ÇEŞMESI Magtymgulynyň Türkmenistandaky we daşary ýurtlardaky neşirleri Magtymguly öz goşgularynda «Hindistana hyýalyny» uçuryp, «Käbäni görmäge» göwün ýüwürdipdir. Firdöwsiniň, Eflatunyň, Isgender Zulkarneýniň, musulman dünýäsiniň ençeme ulamalarynyň atlaryny tutupdyr. Çyn (Hytaý), gyrgyz, rum, yrak, azerbaýjan topraklaryny ýatlapdyr. Ýöne welin, oňa öz arzuwlan ýurtlarynyň köpüsini görmek miýesser etmändir. Emma her bir hakyky zehiniň iki ömri bolýar: biri onuň öz barlygyndaky ömri, beýlekisi galdyran mirasyndaky ömri. Magtymguly hem özüniň ikinji ömründe – ýazan goşgularynda, eýýäm XVIII asyryň ortalarynda älem giňişligine syýahata başlady. Polýak ýazyjysy hem syýasy işgäri Aleksandr Hodzko- Boreýko 1842-nji ýylda şahyr hakdaky ilkinji maglumatlary we onuň üç sany goşgusyny Londonda iňlis diline terjime edip, özüniň «Populýar pars poeziýasyndan parçalar» diýen kitabynda neşir edýär. Rus kitapsöýüjilerini, «rus ylmy jemgyýetini türkmen edebiýatynyň nusgalary bilen ilkinji gezek tanyşdyran alym» (D.Nuralyýew. Türkmen edebiýatynyň dostlary. Ylym, 1977, 15 s.) L.N.Berezin (1818–1896) türk dilli edebi nusgalardan durýan «Türk hrestomatiýasyny» döredýär. Ol Gazanda 1862-nji ýylda çykýar. Oňa Magtymgulynyň goşgularynyň terjimeleri-de girizilýär. Olaryň ýany bilen şol eserleriň asyl nusgalary-da berilýär. Wenger alymy, «Orta Aziýa syýahat» atly meşhur eseri dörediji A.Wamberi öz ýazgylarynda Magtymgulynyň türkmenleriň iň bir uly şahyry bolandygyny aýtmak bilen çäklenmedi. Ol 1879-njy ýylda Magtymgulynyň 30 sany goşgusyny we ýene 10 goşgusyndan parçalary Leýpsigde asyl nusgada we nemesçe sözme-söz terjimede çap edip ýaýratdy. XVIII asyrda Magtymgulynyň döredijiligini rus okyjylaryna tanyşdyrmakda 1870-nji ýyldan başlap, Astrabatda Rus döwletiniň ilçisi bolup işlän F.A.Bakuliniň (1846–1879) hyzmaty-da bellenerlidir. Onuň toplan materiallary esasynda Astrabat deňiz stansiýasynyň 20 terjimeçisi Rafail Ýeznaýew Magtymguly Pyragynyň 87 goşgusyny sözme-söz terjime edipdir. Rus diline (1874) edilen ol terjimeleriň, umuman alanyňda, erbet çykmandygyny, hatda öz döwrüniň beýleki terjime nusgalary bilen deňeşdirilende, birneme çeperräkdigini D.Nuralyýew ýerlikli belläpdir (ýatlanan kitap. 35-36 s.). Taryh ylymlarynyň doktory, ülkämiziň görnükli kitapşynaslarynyň biri A.Ýazberdiýew «Arap grafikasynda neşir edilen türkmençe kitaplar» diýen monografiýasynda (Ylym, 1981): «Öňki döwürde eserleri köp gezek neşir edilen şahyrlaryň içinde türkmen klassyk edebiýatynyň düýbüni tutujy Magtymguly Pyragynyň adyny tutmak mümkin. Şahyryň goşgular ýygyndysy jemi sekiz gezek neşir edilipdir, olaryň aglabasy Daşkentde, galanlary bolsa Buharada we Astrahanda çykarylypdyr» (38 s.) diýip belleýär. Olaryň käbiri şu aşakdakylardan ybaratdyr: I. 1910-njy ýylda Buharada çykan «Hezreti Magtymgulynyň diwany». II. Mirzahyt Mirsytdyk oglunyň taýýarlamagynda we onuň öz harajaty bilen çykarylan «Otuz iki tohum kyssasy we Magtymguly» diýen ýygyndysy. Ol 1911-nji ýylda Daşkentde, G.H.Aryfjanowyň daşbasmasynda, «Gulamyýa» metbesinde (neşirýatynda) çykarylýar. III. Abdyrahman Nurmuhammet ogly Nyýazy tarapyndan taý- ýarlanylan we sözbaşy ýazylan Magtymgulynyň çaklaňja şygyrlar toplumy Astrahanda 1912-nji ýylda köpçülige ýetirilýär. Kitaplar, köplenç, türkmen dilinde çykarylypdyr. Ýöne welin, şahyryň goşgularyny, iň bolmanda, Orta Aziýada ýaşaýan rus dilli okyjylara ýetir- mek üçin hem synanyşylypdyr. Şol döwürde «Turkmenskaýa tuzemnaýa gazeta» neşir edilip, onuň sahypalarynda türkmen edebiýatyna, şol sanda Magtymgulynyň şygyrlarynyň asyl nusgasyna we terjimelerine hem uly orun berlipdir. Gazetiň redaktory N.P.Ostroumow şahyryň şol gazetde çykan rusça şygyrlaryny toplap, «Magtymguly» ady bilen çap etmek isläpdir. Ol kitap Türküstan general gubernatorynyň edarasynda Daşkentde çap hem edilipdir. Emma ol bary-ýogy 50 sany nusgada çap bolupdyr. 1914-nji ýylda Gurbanberdi Hojageldi ogly öz hasabyna Magtymgulynyň goşgularyny Buharada çykardypdyr. 1991-nji ýylda Türkmenistan öz Garaşsyzlygyny yglan etdi. SSSR-iň düzümindäki ozalky on bäş respublikanyň on bäşisi-de özbaşdak döwlet bolup, dünýä kartasynda aýratyn reňkler bilen belgilendi. Şeýle21 bolansoň, Magtymgulynyň şol halklaryň dillerindäki kitaplaryny-da daşary ýurt neşirleri hökmünde häsiýetlendirmeklik ýerlikli bolar. Eýýäm, ýazgylardan aňlanylyşyna görä, Russiýanyň gündogary öwreniji alymlary Magtymgulynyň döredijiligine gitdigiçe çynlakaý çemeleşip ugraýarlar. Ähtimal, geçen asyryň 20-nji ýyllarynyň töwereginde rus alymy W.I.Mejow 500 tomluk «Türküstan ýygyndysyny» düzüpdir. Ol ýygyndy häli-häzirlerem Daşkendiň Nowaýy adyndaky jemgyýetçilik kitaphanasynda saklanýar. Onuň 423 we 446-njy jiltlerinde Magtymgulynyň şygyrlary ýerleşdirilipdir. Tomlar asyryň başlarynda ýerli metbugatda dürli dilde çykarylan edebi, etnografik, medeni we taryhy maglumatlary öz içine alýar (D.Nuralyýew. Ýatlanan kitap. 40-45 s). Şondan soň Magtymgulynyň goşgularyny neşir etmek işi bilen bir hatarda, onuň döredijiligini ylmy jähtden öwrenmek işine-de rus edebiýatçylary aýratyn üns berip ugrapdyrlar. A.N.Samoýlowiç, B.B.Bartold, Ý. E. Bertels, I.A.Belýaýew, G. Weselkow, P. Skosyrew ýaly meşhur alymlar türkmen edebiýatynyň taryhyny, şol sanda Magtymgulynyň döredijiligini hem yhlasly öwrenmäge ymykly girişdiler. Heniz biziň özümizde milli edebiýatymyzyň taryhy bütewüleşdirilip, umumylaşdyrylyp yzarlanylýan düýpli bir işiň ýok mahalynda 1929-njy ýylda A.N.Samoýlowiç, 1945-nji ýylda P.Skosyrew (Moskwada), G.Weselkow (Aşgabatda) türkmen edebiýatynyň taryhy boýunça oçerkler kysymly ylmy-jemagatçylyk kitaplaryny rus okyjylaryna hödürlediler. Olarda Pyragynyň şahsyýetine, edebi mirasyna hem örän uly bahalar berilýär. 1941-nji ýylda rus şahyry M.Tarlowskiý Magtymgulynyň gaty kän goşgusyny rus diline geçirýär. Ol goşgular bir wagtyň özünde Aşgabatda we Moskwada aýry-aýry kitaplar görnüşinde çap edilýär. Şoňa çenli Magtymgulynyň goşgulary Aşgabatda «Солнечный Туркменистан» (1939, 1941), soňra «Родина» ýaly almanahlarda çykarylýar. Moskwada «Классики Туркменской поэзии – Махтумкули, Молланепес, Кемине» (1955) diýen at bilen çap bolan ýygyndyda-da ýerleşdirilýär. Başdaky ugurdaş neşirleriň ikisinde-de P. Skosyrewiň «Türkmenleriň klassyk şahyry Magtymguly» atly makalasy bar. Magtymgulynyň «Saýlanan goşgulary» (1945, 1948) Moskwada professor, şahyr G.A. Şengeliniň, M. Tarlowskiniň, A. Tarkowskiniň22 terjimelerinde çykarylýar. G.A.Şengeli ikinji jahan urşy ýyllarynda Aşgabatda ýaşady, türkmenleriň edebiýatyny, däp-dessurlaryny öwrendi. M.Tarlowskiý bolsa eýýäm şol döwürlerde azy ýaran ussat terjimeçidi. Bu ýagdaýlar olaryň terjimeleriniň şahyryň şygyrlarynyň düýp nusgasyna golaý bolmagyna, çeperçilik derejesiniň ýokarlanmagyna oňaýly täsir etdi. Ady agzalan kitaplara belli edebiýatçy Ý. E.Bertels sözbaşy ýazdy. Ýeri gelende aýtsak, alymyň «Magtymguly» atly şol makalasy türkmen we daşary ýurt dillerinde çykan ýygyndylaryň köpüsine girizildi. Ýygyndylaryň soňkusynda A.L.Klimowiçiň şahyryň eserleri boýunça düzen sözlügi-de bar. Munuň özi Magtymguly Pyragynyň neşirleriniň barha kämilleşdirilendiginden habar berýär. Türkmen edebiýatynyň uly dostlarynyň biri P.Skosyrew 1949-njy ýylda şahyryň täze ýygyndysyny çapa taýýarlady. 330 sahypalyk bu kitap Leningradda (Sankt-Peterburgda) neşir edilip ýaýradylýar. Aşgabatda, Moskwada, Sankt-Peterburgda rus dilinde neşir etmek işine türkmen alymlarynyň özleri hem işjeň gatnaşyp ugradylar. Mysal üçin, 1960-njy ýylda Aşgabatda we Moskwada çykan ýygyndyny akademik B.Garryýew çapa taýýarlady. 1983-nji ýylda Moskwada çykan ýygyndyny bolsa B.Garryýew bilen M. Öwezgeldiýew bilelikde taýýarlap, olar oňa ýörite sözbaşy hem ýazdylar. Magtymgulynyň «Goşgular» diýen kitaby bolsa M.Öwezgeldiýew tarapyndan (1984) tertibe salyndy, oňa A.Zyrin sözbaşy ýazdy. Mahlasy, Magtymguly Pyragynyň rus dilinde jemi 20-ä golaý neşiri peýda boldy. Türkmen edebiýatçylarynyň soňky neşirlere özleriniň goşulmagy şahyryň öňki ýygyndylarynda goýberilen säwlikleriň düzelmegine hemaýat etdi. Elbetde, ýygyndylary çapa taýýarlanlaryň-da, olara sözbaşy ýazanlaryň-da, terjimeçileriň-de kemçilikleri ýok däldi. Aýdaly, rus dilindäki ilkinji neşirlerde şahyryň goşgulary tematikalara bölünmeýärdi. Munuň özi çapa taýýarlaýjylaryň şahyryň goşgularyny paýhas eleginden yhlasly geçirmeýändikleriniň, entek onuň tematik ugurlaryny doly we hertaraply göz öňüne getirip bilmeýändikleriniň netijesidi. Sözbaşy ýazanlaryň aglabasy Magtymgulyny başdan-aýak materialist edip görkezmäge ýykgyn edýärdi. Käbirinde onuň sopy şahyr bolandygy diňe aýdylyp geçilýärdi, emma onuň bu ugruň-da beýik wekilidigini delillendirmäge üns berilmeýärdi. Muňa asyl23 het edip bilýänem ýokdy. Has beteri-de, Magtymgulynyň dini-pelsepewi mazmunly goşgular ýazandygy onuň uly ýalňyşlygy diýlip görkezilýärdi. Köplenç, şahyryň şol bir goşgusy dürli şahyrlar tarapyndan terjime edilip, olara başga-başga atlar goýulýardy. Goşgularyň rusça atlandyrylyşyndan olaryň türkmençesindäki manyny duýup bolanokdy. Kähalatda beýleki türkmen şahyrlarynyň iki-ýeke goşgusy Magtymgulynyň adyna-da beriliberýärdi. Emma 60- njy ýyllardan soňky neşirlerde şu hili bärden gaýtmalar belli derejede düzedildi. Şahyryň mowzuk ugurlary anyklanyldy, terjimeleriň hili-de ep-esli gowulaşdy. Rus dilindäki we Russiýadaky neşirler, köplenç ýagdaýda, ozalky SSSR-de ýaşaýan halklaryň dillerine geçirilen kitaplar üçin esasy tutalga boldy. 1960-njy ýylda Magtymgulynyň doglan gününiň 225, 1985-nji ýylda 250 ýyllyk seneleri bellenildi. Seneler tutuş öňki soýuz boýunça geçirilýäni üçin, oňa il gözüne bolsa-da, iki-üç ýyl öňünden taýýarlyk görmekden ötri, Magtymguly Pyragynyň kitaplaryny başga dillere geçirmek we olary neşir etmek işi ýaýbaňlandy. Diňe bir kitap şahyryň sene neşirlerine girmeýär, ol bolsa gazak şahyry Galy Ormanowyň terjimesinde 1947-nji ýylda Almaatada çykarylan «Saýlanan eserler» diýen kitap. Galy aga ony keýpihon terjime edýär. Ýetmişinji ýyllarda ylmy iş sapary bilen Gazagystanda bolanymyzda Galy agadan beýleki respublikalarda Magtymgulynyň kitaplarynyň entek çap edilmeýän bir mahalynda, onuň türkmen akyldarynyň eserlerini ur-tut öz diline geçirmeginiň sebäbini sorap görüpdik. Şonda ol muny özüniň türkmenleri gowy tanaýandygy, Pyragynyň şygyrlarynyň Maňgyşlak hem garagalpak halklarynyň arasynda- -da aýdylýandygy bilen düşündiripdi. Onsoňam, Magtymguly biziň giýewimizem bolýar diýip, degşip, Azadynyň bir aýalynyň gazak maşgalasydygyny-da ýaňzydypdy. Galy aganyň terjime edip, çapa taýýarlan şol «Saýlanan eserle- rine» türkmen şahyrynyň 100 töweregi goşgusy girizilipdir. Ol şol gezek ýygyndynyň entek gaty bir şowly çykmandygyny-da aýdypdy. Haýsydyr bir türkmen sözüne düşünmedik halaty, ol şol goşgynyň rusça terjimesine salgylanypdyr, käte öz şahyrlyk hyýallaryna bat berip, asyl nusgadan daşlaşypdyr. Şeýle-de bolsa, ol Magtymguludan terjime etmek işini bütinleý goýbolsun etmändir we ara düşen esli ýyllardan soň, Magtymguly atamyzyň täze, çaklaňja bir ýygyndysyny24 çapa taýýarlapdyr. Gafu Gaýyrbekow bilen bilelikde terjime edilen şol ýygyndy «Saýlanan goşgular» ady bilen şahyryň 225 ýyllyk toýunyň hormatyna 1968-nji ýylda gazak okyjylaryna ýetirildi. Bu kitabyň giriş makalasyny («Köňülden şygyrlar») filologiýa ylymlarynyň dok- tory Sagyngaly Seýtow ýazypdyr. Soňra, indi eýýäm 90-njy ýyllarda asly şagadamly gazak şahyry türkmenleri we türkmen edebiýatyny diýseň eý görýän Düýsenbek Kanatbaýew bu işe täzeden girişdi. Onuň «Žazuşy» neşirýatynda Almaatada çykardan kitaby «Eserler» diýlip atlandyrylýar. Ol Mag- tymgulyny asyl nusgadan gazak diline geçiripdir. Ol kitap (1983) biziň elimizde ýok. Şoňa görä terjimeleriň hili barada bize gürrüň etmek kyn, ýöne welin, haýsydyr bir garagalpak edebiýatçysynyň – D.Kanatbaýewiň terjimeleriň hiliniň juda ýaramazdygyny delil- lendirýän makalasynyň bardygyny aýtmalydyrys. Her näme-de bolsa, ol neşirler gazak edebiýatçylarynyň Magtymgulynyň döredijiligine içgin, yzygiderli üns berýändiklerine şaýatlyk edýär. Magtymguly özbek, garagalpak halklarynyň arasynda hem giňden tanalýan şahsyýetdir. Özbegistanda, ylaýta-da, Horezm topragynda we Garagalpagystanda tas ähli goşgusy aýdyma öwrülip aýdylýan ýeke- -täk meşhur şahyr Magtymguludyr. Şeýle bolansoň, onuň kitaplaryny neşir etmek işine bu halklaryň yhlasly çemeleşýändikleri tebigydyr. Daşkentde şahyryň 1958, 1963, 1979-njy ýyllarda (hemmesini-de ter- jime eden ýazyjy hem alym Jumanyýaz Şarypow) ýygyndylary çap bolup çykdy. Birinji gezekki 495 sahypalyk neşir Özbegistanyň «Fan» neşirýaty tarapyndan çykarylyp, ol 150 müň nusgadan ybaratdyr. Kitaby düzüji oňa Ý. Bertelsiň «Magtymguly» atly sözbaşysyny- -da, türkmen pelsepewi alymy, akademik G.O.Çaryýewiň şol atdaky giňişleýin işini hem girizipdir. Ilkinji synanyşyk bolup durýandygyna garamazdan, bu neşir şahyryň Özbegistanda çykarylan kitaplarynyň iň kämilidir. Aslynda şahyryň özbekçe neşirleriniň dördüsi-de terjimäniň hili meselesinde biri-birinden pes oturarly däl. Bu hakda filologiýa ylymlarynyň doktory, türkmen edebiýatyny hertaraply öwreniji, akademik B.A.Garryýew şeýle ýazýar: «Özbegistanda çykarylan bu kitap (1958-nji ýyl neşiri göz öňüne tutulýar. –Ah. M.) Magtymgulynyň bir tomluklarynyň iň saldamlysy, iň şowly terjimesidir. Bu uly ýygyndy Magtymgulynyň galapyn eserlerini öz içine alýar. Kitabyň25 sahap-kagyz we gaýry tehniki taraplary-da öwülmäge mynasyp» (B.Garryýew. Magtymguly. Ylym, 1975, 23 s.). Munuň şeýledigini türkmen dilini biçak gowy bilýän özbek alymy, filologiýa ylymlarynyň doktory, professor Kerimbaý Kurambaýew hem «Magtymguly şygry Özbegistanda» (1984) diýen kitabynda: «Magtymgulynyň şygyrlarynyň özbek diline terjimeleri köp jähetden gowy çykypdyr. J.Şarypow özbek edebiýatynda terjimeçi we terjime sungatyny öwreniji hökmünde kän işler bitiren adam. Ol A.S.Puşkin, M.Gorkiý, S.Stalskiý, B.Kerbabaýew kimin şahyr hem ýazyjylaryň eserlerini özbekçä geçirdi. Ol terjime sungaty boýunça birnäçe monografiýalaryň-da awtory. Geçen asyryň 40 –50-nji ýyllarynda şahyr hökmünde hem tanalan kişi… Ine, şeýle ylmy, çeper tejribeler J.Şarypowa Magtymgulynyň şygyrlaryny özbek diline göwnemakul terjime etmegine mümkinçilik berdi» (ýatlanan kitap, 56 s.) diýip tassyklaýar. Dogry, ol edebiýatçylar terjimede käbir säwliklere ýol berlendigini belläpdirler. Ýöne olar kitabyň umumy gymmatyny asla peseltmeýär. Beýik türkmen akyldarynyň goşgulary 1959–1960-njy ýylda garagalpak, ermeni, azerbaýjan, kabarda, balkar, tatar, täjik, 1983-nji ýylda latyş, ukrain, belorus, moldowan, gyrgyz dillerinde çykarylyp, şol milletleriň okyjylaryna elýeterli edilipdir. Şeýle ýygyndylary düzmek, çapa taýýarlamak, sözbaşy ýazmak we terjime etmek ýaly işlere A. Arasly (azerbaýjan), K. Kulyýew, P. Musakow (kabardin- -balkar), S. Tursunowa, S. Amin-zade (täjik), A. Ishak (tatar), N. Kalna (latyş), M.I. Çibotaru (moldowan), P. Mowçan (ukrain), A. Loýka (belorus) ýaly meşhur şahyrlar, ýazyjylar, terjimeçiler gatnaşypdyrlar. 1989-njy ýylda A.Tarkowskiniň şahyryň şygyrlaryndan eden iň gowy terjimeleri sowgatlyk neşir şekilinde «Türkmenistan» neşirýatynda rus dilinde çykaryldy. Oňa dünýäniň iň beýik häzirki zaman ýazyjylarynyň biri, syýasatçy we jemgyýetçilik işgäri, öňki Soýuz döwletiniň uly baýraklarynyň eýesi Çingiz Aýtmatow ýörite sözbaşy ýazypdyr. Gyrgyzystanyň halk ýazyjysynyň şol sözbaşysynda gowy pikirler öňe sürülýär. Hususan-da, ol «XVIII asyry Magtymguly şygryýetiniň asyry» diýip häsiýetlendirýär. Awtor Magtymguly hakda «Ol poeziýa söýýän ýürekleriň baky gimnine öwrülipdir. Türkmenler Magtymgulynyň goşgulary bilen adamyň dünýä gelmegini şöhratlandyrypdyrlar, onuň ölümine aglapdyrlar» diýip ýazanda, hakykatdan asla daş düşmeýär.26 Bu ozal şeýle bolupdyr, häzirem şeýle, ertirem şeýle bolar. Ýöne Ç. Aýtmatow şol duýgyny diňe türkmenlere degişli edip, Magtymgulynyň şahsyýetini we onuň döredijiliginiň ähmiýetini birneme peselden ýaly bolup görünýär. Ony özbeklerem, garagalpaklaram, belli derejede gazaklaram, gyrgyzlaram öz şahyrlary hasaplaýarlar, onuň goşgularyny aýdym edip aýdýarlar, döredijiligini hertaraply öwrenýärler. Şonuň üçinem Magtymguly uly Oguz kowumynyň şahyrydyr. Bu gün bolsa onuň ady beýleki dünýä halklaryna-da tanyş. Magtymgulyny öwrenmegiň we şygyrlaryny terjime etmegiň serhetlerini barha giňeldendigi sowet zamanynda ysgynsyzrak bolsa- -da, garaz, duýulman duranokdy. Türkmen edebiýatyny öwrenijileriň işlerinde baryp-ha 1921-nji ýylda türk edebiýatçysy Şyh Muhsyn Fanynyň «Magtymguly diwany we ýedi asyrlyk türki bir menzume» ady bilen Stambulda çykarylandygy görkezilip geçilýär. Bu kitap hakyndaky doly maglumaty B.Garryýewiň «Magtymguly we onuň watançylygy» (BTDN, 1943) diýen monografiýasyndan okaýarys. Oňa şahyryň 31 goşgusy we 10 goşgusyndan parçalar giripdir. B.Garryýew Ş.M.Fanynyň 1863-nji ýylda Wamberiniň Leýpsigde çykardan neşi- rindäki eserleri diňe türkçä geçirip, şony hem gaýtalandygyny aýdýar. Ýöne welin, onuň pikiriçe, bu uly ýalňyşlyk däl. Şyh Muhsynyň eline diňe şol çeşme düşen bolmaly we başga çeşme (gaýnak) tapmansoň, türkmen şahyryny düýbi bir garyndaşlara tanyşdyrmak höwesi bilenem şol çeşmä salgylanypdyr. Beýle zatlar bolup biler. Goý, gaýtalansyn! Ýöne türkileşdiriji olary nähili gaýtaladyka? Gürrüň, ine, şu hil meselesinde. Akademik B.A.Garryýew şuny ýüze çykarmak üçin diwandaky 1, 2, 15, 16, 29, 30, 31-nji toplumlaryň türkçe terjimelerini olaryň asyl nusgalary (türkmençeleri) bilen deňeşdirip görýär. Ol mysallar Şyh Muhsynyň türkmen diline asla düşünmändigine, şeýle bolansoň, goşgularyň aglabasynyň many-mazmunynyň ýoýlandygyna, hatda käbir halatda bimany bir zat bolup çykmagyna sebäp bolupdyr. Şol alnan mysallaryň kijiçek bir bölegini bizem okyjylara hödürleýäris. Ýigrimi dokuzynjy goşgy Asyl nusgada: Alar awun, salar guşun aňlamaz,27 Belet başlar dogry ýoly çen bilen, Bir bagşaşdan ýetmiş bela dep bolar. Terjimede: Alar awun, sar guşun aňlamaza, Ilde başlap dogry ýoly çyn bile, Bir bijynsdan ýetmiş beladan bolar. Her niçik-de bolsa, Fany ependiniň gowy niýetini, yhlasyny hasaba almak gerek. Şeýle ýygyndynyň Stambulda 100 ýyla golaý wagt mundan ozal neşir edilmegi türk halkynyň, onuň döredijilik işgärleriniň türkmen we onuň edebiýaty bilen ýakyn gatnaşyklary ýola goýmak höwesiniň, arzuw-hyýallarynyň nyşanydyr. Türkmen şahyrynyň goşgulary Günbatar Ýewropa ýurtlaryna-da ýaýrapdyr. Geçen asyryň 60-njy ýyllarynyň başlarynda polýak ýazyjysy Ýan Bžehwa Magtymgulynyň şygyrlarynyň birnäçesini öz diline terjime edip çykardypdyr. Bu hakda professor S.Garryýew «Туркменская литература и ее связи с литературами зарубежных стран» (Ylym, 1981) diýen görkezgiç kitaba ýazan sözbaşysynda ýatlaýar. Ýeri gelende aýtsak, terjimeçiniň özi 1962-nji ýylda şol kitaby S.Garryýewe ýörite ýollapdyr. Ol kitaba şeýle ýazgy-da ýazypdyr: «Hormatly ýoldaş Garryýew, men siziň Magtymgulynyň goşgularynyň SSSR halklarynyň dillerine terjime edilişi hakyndaky makalaňyzy «Ogonýokda» okap gördüm. Belki hem size Polşada-da beýik türkmen şahyrynyň sarpasyny tutýanlaryň bardygyny bilmek gyzyklydyr. Size gyzgyn ýürekden salam ýollaýaryn. Ýan Bžehwa, Warşawa (ýatlanan kitap, 14 s.). «Beýik türkmen şahyrynyň sarpasyny tutmak» tolkuny ýuwaş-ýuwaşdan Fransiýa hem baryp ýetýär. 1975-nji ýylda ÝUNESKO-nyň neşirýatynda Lui Bazeniň terjimesinde Magtymgulynyň pereň dilindäki ilkinji neşiri fransuz okyjylaryna gowuşýar. Şahyryň döredijiliginden parçalar we şahyryň özi hakyndaky maglumatlar ozalky soýuzyň ähli respublikalarynda orta, ýörite orta, ýokary okuw jaýlarynyň okuwçylary, mugallymlary, talyplary, filologik- -pedagogik ugurdan hünär öwrenýänler üçin «Edebiýat», «SSSR halk- larynyň edebiýaty» diýlip atlandyrylýan okuw, okuw-hrestomatiýa häsiýetli kitaplara-da girizildi. Şol respublikalarda, Moskwada, Lenin28 gradda, kähalatda bolsa daşary ýurtlarda çykarylýan umumy we ýörite ensiklopediýalarda hem şahyryň ömri, döredijiligi bilen bagly ýazy- lan materiallara gabat gelinýär. Ol neşirler türkmen edebiýatyny köp sanly beýleki milli edebiýatlar bilen baglanyşdyrmakda, olaryň özara gatnaşyklaryny ösdürmekde Magtymgulynyň şahsyýetiniň we özün- den soňkulara ýadygär galdyryp giden mirasynyň kerwenbaşylyk hyzmatynyň aýdyň nyşanydyr. Munuň özi diňe bir umumy türkmen edebiýatynda däl, türkmen edebiýatynyň gatnaşyklarynyň taryhynda- -da beýik Magtymgulynyň görüm-göreldesiniň, anyk hyzmatlarynyň birinji orunda durýandygyny-da aňladýar. Hawa, ХХ asyrda Magtymgulyny daş-töwerege tanatmakda ep-esli işler edildi. Magtymgulynyň şygyrlaryndaky tutuş adamzada dahylly sagdyn pikirleriň totalitar sistemanyň polat serhetlerinden-de, ol her näçe berk hem bolsa, geçip bilendigini agzalan faktlar aýdyň tassyklaýar. Ol çeşmeler uzak ülkeleriň bize, biziň bolsa şol uzak ülkelere bolan bilesigelijiligimiziň ýüreklerimizde mydama ýaşap gelendiginiň ajaýyp alamatydyr. Türkmenistan garaşsyz döwlet bolandan soň Magtymgulynyň ömür beýanyny, edebi mirasyny älem-jahana wagyz etmekde has oňaýly şertleriň dörändigini aýtmak gerek. Garaşsyz döwletimiziň başky ýyllarynda Magtymgulynyň döredijiliginiň umumy syýasatyň özeninde goýulmagy-da şeýle haýyrly işiň netijeliligini ýokarlandyrdy. Hemme zatdan öňürti hormatly Prezidentimiziň talaplaryna görä her ýylyň maý aýynda Magtymgulynyň şygryýet günlerini edil toý ýaly edip, dabaraly belläp geçmegiň indi halkaralyk däbe öwrülendigini bellemelidiris. Dünýäniň biçak köp ýurtlarynda hem bu baýramçylyga barha giň gerim berilýär. Angliýada, Şwesiýada, Eýranda, Türkiýede, Pakistanda Magtymgulynyň döredijiligi bilen gyzyklanýan ýörite jemgyýetler, neşir toparlary işleýär. Şol jemgyýetlere we toparlara gatnaşýan türkmenler we beýleki millet wekilleri arkalaşykly işläp, Magtymgulyny dünýä tanatmaga öz mynasyp goşantlaryny goşup gelýärler. Netijede bu gün türkmeniň iň bir tanymal şahyry, özboluşly akyldary bolan Magtymguly özge dilleriň köpüsine terjime edilip, daşary ýurt okyjylaryna ýetirilýär. Muňa mysal hökmünde şahyryň diňe soňky ýyllarda dürli ýerde, dürli dilde çap edilip ýaýradylan kitaplarynyň käbirini ýatlamak29 ýerliklidir. Ynha, olar: «Magtymguly Pyragynyň şygyrlar toplumy» – Kabulda 1986-njy ýylda arap grafikasynda Şamuhammet Ýazmaz tarapyndan toplanyp neşir edilen ýygyndy, Abdyrahman Diýejiniň taýýarlamagynda 1995-nji ýylda 275 sahypalyk «Magtymgulynyň terjimehaly we saýlanan şygyrlarynyň» Tähran neşiri, ýene-de Täh- randa 1373-nji hijri ýylynda Amet Masudy tarapyndan türkmen we pars dillerinde neşir edilen «Magtymguly Pyragynyň kämil diwany», 2006-njy ýylda «Mähdumkulu. Şe’irlär» ady bilen azerbaýjan dilinde Bakuwda «Elm» neşirýaty tarapyndan çykarylan kitap, 2011-nji ýylda «Mahtumkuli Firaki.«La’li guharrez» ady bilen Duşanbede täjik dilinde çykarylan kitap we başgalar. 1992-nji ýylda türkmen edebiýatynyň janköýeri, türkiýeli türk gardaşymyz Himmet Biraýyň terjimesinde «Magtymguly diwany» Ankarada neşir edilip, türk hem türkmen okyjylaryna hödürlenildi. 540 sahypalyk bu kitap Magtymgulynyň goşgularynyň uly bölegini öz içine alýar. Türk taryh gurumynyň çaphanasynda çykarylan bu kitap şahyryň 1988-nji ýylda Abdyrahman Mülkamanowyň, Geldi Nazarowyň, Myrat Çaryýewiň, Amanberdi Nurýagdyýewiň Aşgabatda çap etdi- ren «Saýlanan eserlerine» salgylanylan neşirdir. Kitabyň iň başyn- da Türkiýäniň şol wagtky medeniýet ministri (kultur bakani) D.Fikri Saglaryň «Ýol bolsun» ýazgysy bar. Soňra H.Biraýyň kiçijek sözbaşysy berlipdir. Onda şeýle diýilýär: «Häzirledigimiz bu kitap Türkiýedäki genç okuyçy ketlesini hedew aldygy için, türkiýe türkçesine görä az çok şiwe farkliligi gösteren şiirlar, in azindan ses özgelikleri bakimyndan Türkiýedäki okuyçyýa kitap eder hala getirildi. Dolaýysyla bizin ýapdygymyz bu neşir, Magtymgulynyn we türkmen türkçesinin ori- ginal şiwe ýapişyndan biraz uzaklaşmiş oldy. Magtymgulynyn şiir- lary üzerinde ýapilajak gramer çalişmalary için, şiyrlaryn original bir şekilde ýaýinlanmasy gerekmekdedir» (18 s.). Görnüşi ýaly, Magtymguly türkmençe-türkçesinden türkçe-türkmençesine käbir şiwe sözleri çalşyrylan bolaýmasa, şol durşuna geçirilýär. Şeýle hem kitapda uly giriş makalasy (ýazanyň ady görkezilmändir) ýerleşdirilipdir. Ol ownuk tematik böleklere bölünip, olarda ХVIII asyr türkmenleriniň durmuşy, edebiýaty, Magtymgulynyň ýaşlygy, onuň edebi şahsyýeti, şygyrlarynyň neşirleri barada töwerekleýin30 durulýar. Şeýle hem makalada Ahmet Bekmyradow, Penah Halylow, Ahmet Japarly ýaly alymlaryň şahyr baradaky pikirleri seljerilýär. Eýranda ýaşaýan türkmen edebiýatçylary Myratdurdy Gazy bilen Abdyrahman Diýejiniň-de bu babatlardaky hyzmatlary bellenilmäge mynasypdyr. M.Gazy soňky gezek «Magtymgulynyň kämil diwanyny» «Senai» neşirýatynda Kümmethowuzda (1993) arap harpynda türkmen dilinde, A.Diýeji bolsa onuň eserlerinden alnan parçalary 1994-nji ýylda «Zindeginame we bargözideýe äşaire Magtymguly Fyragy» ady bilen pars diline geçirip, «Alhoda» neşirýatynda Tähranda neşir etdiripdir. Bu iki edebiýatçy Magtymgulynyň mirasynyň diňe neşir ýagdaýlaryny däl, eýsem, şonuň bilen birlikde, ony öwrenijiler hökmünde-de degerli işler alyp barýarlar. Olaryň şahyryň ömrüne, sowatlylyk derejesine, gözýetimine, dünýägaraýşyna, aýratynam din- -yslam hakyndaky pikirlerine degişli makalalary Eýranyň we Türk- menistanyň gündelik metbugatynda häli-şindi çap edilýär. Eýranda «Ýadnameýi Magtymguly Fyragy we Döwletmämmet Azady» diýlen bir kitap hem (1997) çykarylypdyr. Onda ataly-ogluň – türkmeniň bu iki akyldarynyň eserleri ýerleşdirilip, olaryň hatyrasy tutulýar. Ol kitaplar soňky ýyllaryň iň gowy neşirleri hökmünde eýranly okyjylar tarapyndan gyzgyn garşylandy. Ýeri gelende aýtsak, Eýran Yslam Respublikasynda şahyryň eserleri kitap görnüşinde-de, gazet-žurnallaryň sahypalarynda-da ýygy-ýygydan ýerleşdirilýär. 1999-njy ýylda bu ýerde pars we türkmen dillerinde çykan «Pyragy» atly žurnal döredildi. Ol ýylda üç sapar çykýar. Onda, umuman, türkmen durmuşyna, taryhyna, edebiýatyna degişli maglumatlar, goşgular berilýär. Eýran Magtymgulynyň Türkmenistandan soň dün- ýäde iň köp wagyz edilýän ýurduna öwrüldi. Şeýle haýyrly işe ady tutulanlardan başga Setdar Sowgy, Meşhedi Gyzyl ýaly eýranly dost- larymyz hem öz mynasyp goşantlaryny goşýarlar. 2000-nji ýylda bolsa M. Gazy Döwletmämmet Azadynyň heniz doly öwrenilmedik «Behiştnama» eserini-de Eýranda neşir edip ýaýratdy. 1995-nji ýylda pereňli okyjylar hem Magtymgulynyň eserlerinden nusgalar bilen tanyşmaga mümkinçilik tapdylar. Şahyryň liriki şygyrlarynyň mundan ozal Parižde 1975-nji ýylda çykarylandygyny biz öňde ýatlapdyk. Ýöne oňa şahyryň örän az goşgusy giripdi. Fransuz akademiýasynyň işgäri, türk dilini örän gowy bilýän alym Lui Bazen bu31 işe täzeden dolanyp geldi. Ol şahyryň çaklaňja kitabyny öz diline geçirip, Parižde täzeden neşir etdi. Bu fakt türkmen-fransuz edebiýatlarynyň täze gatnaşyklarynyň sahypalarynda aýratyn orunda durýar. 2000-nji ýyl bu babatda hytaýly okyjylary-da begendirdi. Hytaý gadymy ýüpek ýoly arkaly türkmen halkynyň medeniýeti, edebiýaty bilen has ir döwürlerden bäri baglanyşykly. Bu ülkede Magtymgulynyň eserlerini çap etmek işine türkmen edebiýatçylary, syýasatçylary, hytaýly dostlarymyz diýseň yhlasly ýapyşdylar. Netijede bu ýurtda-da Magtymguly Pyragy hytaý dilinde Pekinde kitap edilip çykaryldy. Ol gaty daşly, owadan sahaply, iň ýokary hilli ýagdaýda çykarylypdyr. Kitaba şahyryň 50-den gowrak goşgusy girizilipdir. HHR-iň şol wagtky Başlygy Szýan Szeminiň Türkmenistana resmi sapary mahalynda Magtymgulynyň ady agzalan neşiri Prezidentleriň ikisi tarapyndan-da ýatlanyldy. Olar ony edebi dostlugymyzyň iň bir gowy mysaly şekilinde häsiýetlendirdiler (2000-nji ýylyň 6-10-njy iýul aralygyndaky türkmen metbugatyna seret). Bu ýurduň tas bir ýarym milliard ilatly uly döwletdigini nazara alsaň, şeýle neşiriň iki halkyň edebi hyzmatdaşlygyna ägirt uly goşantdygy şonça-da aýdyň bolýar. Az-kem öňe gidip aýtsak, Magtymgulynyň XX asyrdaky, aýratynam Türkmenistan Garaşsyzlygyny alandan soňraky daşary ýurt neşirleri eýýäm dünýäniň ilatynyň takmyndan dörtden iki böleginiň türkmen akyldarynyň eserleri bilen tanyşmaga mümkinçilik alandygyna şaýatlyk edýär. Magtymgulynyň goşgular kitaplarynyň Yrakda, Pakistanda, Mongoliýada, Ýaponiýada neşir etmäge taýýarlyk görülýändigi ýa- -da eýýäm neşir edilendigi hakyndaky habarlary okyjylarymyz ga- zetlerden okap görendirler. Mysal üçin, Türkmenistanyň Habarlar gullugy 1996-njy ýylyň 1-nji iýulynda Pakistanyň paýtagtyndaky «Yslamabat» myhmanhanasynda Magtymgulynyň ömrüne, döre- dijiligine, döwrüne degişli uly ýygnagyň geçirilendigini mälim etdi. Şol maglumatda ýygnaga gatnaşyjylara urdu dilinde çykan täzeje kitabyň-da paýlanylyp berlendigi aýdylýar («Edebiýat we sungat» gazeti). Bu neşir arkaly Hindistanda, Owganystanda, Pakistanda ýaşaýan we urdu dilinde sözleýän halkyň okyjylary Magtymguly hem onuň köpgyraňly döredijiligi bilen tanyşdylar. Hut şol ýyl Angliýada meşhur Oksford uniwersitetinde döredilen «Magtymgulynyň dostlary» jemgyýeti şahyryň «Merkezi Aziýanyň32 sähra aýdymlary» atly goşgular ýygyndysyny iňlis okyjylaryna hö- dürledi («Edebiýat we sungat» gazeti, 21-nji iýun, 1996). Şahyryň şygyrlary bölekleýin halda şwed, mongol okyjylaryna- -da tanyş. Olar umumy ýygyndylarda, žurnallarda çap edilip, dünýä halklarynyň köpüsiniň dillerinde «sözläp», ilden-illere aýlanyp ýör. Magtymguly atamyzyň daşary ýurt neşirleri hakynda aýdylýarka ýakymly bir ýagdaýy ýatlamazlyk mümkin däl. Olam bolsa onuň terjimeçileri, neşirçileri bilen türkmen halkynyň, aýratynam edebi- ýatçylarymyzyň ýakyndan tanyşlygydyr. Myratdurdy Gazy, Abdy- rahman Diýeji, Lui Bazen dagylar Türkmenistanda telim sapar bolup, türkmenleriň Magtymgula goýýan gadyr-hormatlaryny öz gözleri bilen gördüler, galamdaşlary bilen duşuşdylar, ülkämiziň umumy durmuşy bilen gyzyklandylar. Magtymgulynyň Türkmenistanda çap bolan kitaplaryny gözden geçirdiler, kärdeşleri bilen tejribe alyşdylar. Bu bolsa Magtymgulynyň neşirleriniň Türkmenistan Garaşsyzlygyny almazyndan ozalky neşirleri bilen deňeşdireniňde has kämil bolup çykmagyna şertler döretdi, edebi gatnaşyklarymyzyň tebigylygyny alamatlandyrdy, onuň mundan beýläkki ösüşine itergi berdi. Ýene bir bellemeli zat, Garaşsyzlyk ýyllarynda Magtymgulynyň döredijiligini wagyz edýän daşary ýurt edebiýatçylary M.Gazy, L.Bazen dagylar Türkmenistanyň Magtymguly adyndaky Halkara baýragyna mynasyp boldular. Şunuň bilen baglanyşykly ýene bir dostumyzy şu ýerde ýatlasak diýýäris. Özbek alymy, filologiýa ylymlarynyň doktory, professor Kerimbaý Kurambaýew Magtymguly hakynda Daşkentde özbek dilinde ýörite kitap çykartdy. 2011-nji ýylda bu edebiýatçynyň «Mahtumkuli – ilhom çaşmasi» diýen uly monografiýasy Daşkentde neşir edildi. Magtymgulyşynaslyk onuň tas ähli işleriniň, kitaplarynyň özenini hasyl edýär. Onuň şahyra bagyşlap ýazan makalalary Özbegistanda, Türkmenistanda, Garagalpagystanda häli-häzirlerem halka ýetirilip dur. Şeýlelikde, Garaşsyzlyk ýyllarynda Magtymgulynyň eserleri dürli dillere geçirilip, daşary ýurtlaryň aglabasynda çap bolup çykdy. Şeýle bähbitli işiň geljekde hem gerimini giňeltjekdigine birjik-de şübhelenmeýäris.33 Hawa, bütin dünýäniň şahyr bilen tanyşlygynyň nemes, uýgur, fin, iwrit, ispan we beýleki dilleriň, bir dilde gepleýän ýurtlaryň hasabyna gerimini mundan beýlägem giňeltjekdigine, badyny güýç- lendirjekdigine şek-şübhe ýok. Sebäbi Magtymgulynyň eserleriniň halklaryň dostlugyna, özara düşünişikli ýaşamagyna, dürli dine uýýan dünýä halklarynyň bähbitlerine, ýaş nesliň azat-erkin, iň bir demokratik, sagdyn dünýägaraýyşlarda ösüp kemala gelmegine, hakyky işjeň meýilleriň pugtalanmagyna, sözüň doly manysyndaky adalata we halallyga, arkalaşyga hyzmat edýändigine älem-jahanyň edebiýatçylary, päk ýürekli, sadaköňül okyjylary barha we barha çuň- ňur düşünýärler. Beýik türkmen şahyry Magtymgulynyň goşgularynyň daşary ýurt neşirleriniň hemmesi hakynda doly we hertaraply gürrüň etmäge mümkinçilik ýok. Olar biçak kän. Käbirleri bolsa, elýeterli-de däl. Aglabasy umumy ýygyndylarda, gündelik, aýlyk, pasyllyk neşirlerde, gazetlerde çap bolup çykan. Bu iş Garaşsyzlyk ýyllarynda hasam güýçlendi. Ýöne welin, akyldarymyzyň dünýä tanaldyş ýagdaýlaryny öz okyjylarymyza ýetirip durmak, hem-ä sogap, hemem bähbitli iş. Şeýle bähbitli işiň başyny akademik, folklory we türkmen edebiýatyny düýpli öwrenen Baýmuhammet Atalyýewiç Garryýew başlapdy. Onuň «Magtymguly» (1975) diýen ylmy-barlag kitabynda Magtymguly baradaky işlere syn berilýär. Onda Türkmenistanda, Leningradda şahyryň neşir edilen kitaplary, onuň goşgulary giren almanahlar, ýygyndylar, hrestomatiýalar, ol hakda ýazylan köp sanly makalalar, monografiýalar, çeper eserler hem-de olaryň çeşmeleri hakynda maglumatlar berilýär. Hormatly akademik şol sanda Russiýada, Özbegistanda we Eýranda çykarylan kitaplary-da ýatlaýar. Biz Pyragynyň daşary ýurtlardaky we dillerindäki ýygyndylary, ol hakda edilen käbir işler, umumy neşirler hakynda gürrüň edýän- digimize görä, gadyrly professorymyzyň ýörelgelerine eýerip, şol kitapda ady tutulmadyk ýa-da tutulsa-da känbir doly maglumat berilmedik kitaplaryň, umumy ýygyndylaryň sanawyny (köpüsiniň düşündirişi bilen) okyjylarymyza ýetirmegi müwessa bildik. Şunda, elbetde, B.Garryýewiň kitabynda agzalan käbir çeşmelere hem olaryň üstüni ýetirmek ýa-da ýek-tük anyklyk girizmek maksady bilen ýüzlenildi. [b]Kitapdaky materiallary toplan, tertibe salan we çapa taýýarlan filologiýa ylymlarynyň doktory:[/c] © Ahmet MÄMMEDOW | |
|
| |
| Ähli teswirler: 0 | |