14:39 Gazawat urşy/dowamy | |
 GYRLYŞYK Duşmanyň yzyndan kowmak üçin kazaklaryň alty ýüz atlysy saýlanyp alyndy. Men olaryň arasynda aýlanyp ýörşüme şazada Ýewgeniý bilen ýüzbe-ýüz boldum. Ol meniň bilen mylaýym salamlaşdy-da, öňdäki çaknyşygy synlamagym amatly bolar ýaly, öz atlylarynyň arasyndan ýer berdi. Ýöriş etmäge buýruk berlen badyna tiz atymyzyň başyny çöllüge tarap öwürdik. Biz on minut çemesi salymdan gaçgaklary ilki gezek gören depämiziň üstünde häzir bolduk. Olar biziň bir mil öňümizden başga bir depeden aşyp barýardylar. Gaçyp barýanlaryň topbagy eýýäm dagap, olaryň arasyna aljyraňňylyk aralaşypdyr. Bar zat buýr-bulaşykdy. Düýelerden, arabalardan, agýan ýükler atlaryň aýagyna çolaşýardy. Gaçgaklaryň dowla düşen topary duşmanyň eline galýardy. Men nämeleriň bolýanyna anyk göz ýetirmek üçin atymyň başyny çekdim. Meniň öň ýanymda agan ýüküň astynda galan türkmen, aňyrrakda bolsa, ýüzi çapylan kazak serrelip ýatyrdy. Olaryň beýleräginde iki sany aýal çagalaryny bagyrtlap, özlerine rehim edilmegini sorap bozlaşýardy. Men olaryň gapdalyndan geçip barşyma: «Aman, aman» diýip, aýallary köşeşdirdim. Olaryň töwereginde döwlen arabalar, halydyr ýorgan-düşek salnan haltalar, ullakan horjundyr ýüp bilen saralan goşlar, okara-çemçelerdir hojalykda ulanylýan her hili zatlar çaşyp ýatyrdy. Goltugy çagaly bir topar aýal bolsa, kynlyk bilen öňe süýşüp barýardy. Meniň enem bilen ýaşytdaş, ýöremäge zordan gurby çatýan dolmuş aýalyňam elinde çaga bardy... Men ilkinji gezek hereketsiz ýatan türkmenleriň sanyndan elheder aldym. Şol ýatanlaryň hemmesi öli bolýanlygynda, kazaklaryň mergenligine telpek goýaýmalydy. Az salymdan bar zat ap-aýdyň boldy. Men gymyldysyz ýatan türkmenleriň biriniň elini ýerden göterip, şol bada hem aşak goýberenini aňşyrdym. Olaryň köpüsi kazaklaryň gözüne çöp atmak üçin ölen kişi bolup ýatyrdylar. Men birnäçe wagtlap bu sahnany synlanymdan soň beýlekilerden yza galanymy bilip, olaryň yzyndan ýetmäge howlukdym. Pessejik alaňdan aşanymdan soň kazaklaryň batgalygy ikä bölýän gury gerşiň üsti bilen süýşüp barýan türkmenleriň yzyndan ok atyp, kowup barýanlaryny gördüm. Men ýaňky synlan ýerime golaý gelenimde üç-dört adamynyň dem-düýtsüz ýatanyny saýgardym. Ýigrimi-otuz sany aýaldyr çagaçuga bokurdaklaryna çenli suwa çümüp, kölüň içinde ösüp oturan gamyşdyr otlaryň arasynda gizlenmäge biderek synanyşyk edýärdiler. Olaryň käbiri şol ýerden özlerine rehim edilmegini sorap, gygyryşýardylar. Kazaklar olara ünsem bermän öňe geçip gidipdiler. Ýöne bir ýigrentgi ýoldaşlaryndan yza galyp, atyň üstünde oturan ýerinden gygyryşýanlary nyşana alyp oturan ekeni. Men onuň ýanyna baryp ýetişmänkäm, ol mäşäni gysdy. Hernä onuň atan oky sowa geçdi. Ol ikinji gezek atyp ýetişmänkä, atymy çapdyryp bardym-da, gamçym bilen ýüzkessir urup, ýoldaşlarynyň yzyndan ýetmegi buýrdum. Men suwuň içinde zähresi ýarylan görgülilere: «Aman» diýip gygyrdymda, onuň yzyna düşdüm. Birdenem öň ýanymda dört sany kazagyň bir türkmeniň daşyna egrilişip duranlaryny gördüm. Ony eýýäm atdan agdaryp, ýaragsyzlandyrypdyrlar. Ol dört atlynyň gylyjyndan diňe elleri bilen goranýardy. Ýöne şonda-da rehim etmeklerini sorap, olara ýüz tutjaga meňzänokdy. Daşyndan seretseň, bu örän aýylgançdy. Kazaklaryň yzlyyzyna inderýän gylyçlary türkmene galtaşanokdam. «Kazaklar ony hijem öldürip bilmezlermikä? Näme olaryň elleriniň ysgyny ýokmuka?» diýen sowallar kellämde at çapýardy. Az salymdan (meniň üçin ýyl aşan ýalydy) ýaňky türkmen boýnuna salnan çuň ýara zerarly gapdala ― suwuň içine agyp gitdi. Ýene biraz ýöräp, wepat bolan äriniň üstüne abanyp, sessiz aglap oturan aýalyň üstünden bardym. Birdenem gulagyňy gapyp barýan gümmürdiden ýaňa tasdan atdan agypdym. Top oklary gaçyp barýanlaryň yzky hatarlarynda ýarylýardy. Onuň sesi çagalardyr aýallaryň çirkin sesleri, atlaryň kişňemesi, takyrlaryň içinden eýläk-beýläk ýüwürýän goýun-geçileriň sygyrlaryň sesi bilen garyşyp, töweregi hakyky dowzaha öwrüpdi. Birnäçe minut geçenden soň top sesi ýatdy. Türkmenler hersi bir ýana dagap, depäniň aňyrsynda gözden ýitip gitdiler. Şol pursadam goşuny toplanmaga çagyrýan deprek sesi ýaňlandy. Yzyma dolanyp gelýärkäm, mende kölüň içinde galan çagadyr aýallary görmek islegi döredi. Ýöne ol ýerde olaryň birem gözüme ilmedi. Olaryň top sesinden gorkup, suwa gark bolan bolmaklaram mümkindi. Men olary kazaklar öldürendir diýip biljek däl. Sebäbi men ýaş kazak ofiseri baron Krudneriň aýallary öldürmäge synanyşan esgerleri jezalandyranyny öz gözüm bilen gördüm. Deprekler henizem toplanmaga çagyrýardy, ýaralylar gözlenip, lukman olara tizden tiz kömek berýärdi. On üç-on dört ýaşly oglanyň kellesi gylyç bilen agyr ýaralanypdyr. Onuň ýanynda gaýgyly, wagşy, teşne gözleri bilen lukmanyň oglunyň ýarasyny daňyşyna seredip duran ejesi bardy. Sada pikirli aýal öz ogluny öldürjek bolan adamlaryň indem ony bejerjekdiklerine gaty bir ynanyp baranokdy. Lukman oglanyň ýarasyny usullyk bilen daňyp, ejesine oglunyň ölmejekdigini aýdan mahaly ol aýal gözlerinden minnetdarlyk ýaşyny döküp, lukmanyň elinden ogşady. Atlara az salym dynç berleninden soň, kazaklaryň birnäçesini olja alnan iki müňe golaý goýundyr geçileri, sygyrlary sürmäge ýollap, berkitmä tarap ýola düşdük... Men gyrak-bujaksyz çölüň ortasynda galan adamlara garaba-garaba barýardym. Meniň gözüm gyzydyr ýaralanan ogluna jansyz nazaryny dikip oturan aýala düşdi. Onuň töwereginde ýoga çykarylan ähli baýlygy çaşyp ýatyrdy. Onuň ölen äriniň meýdiniň hem şu töwerekde serlip ýatan bolmagy ahmal. URUŞ SAHNASY Ertesi günem öňümizden çykan ähli zady ýykyp, ýakyp-ýandyryp ýörmegimizi dowam etdirdik. Biziň yzymyzda ýomutlaryň üç mile golaý giňişlikdäki ýerleriniň köräp duran külünden başga zat galanokdy. Men ýakyş hereketine has ýakyndan syn etmek maksady bilen, ýoluň sag tarapyndaky zatlaryň ýakmaga buýruk alan şazada Ýewgeniniň ýanyndan atymy sürüp barýardym. Onuň bu işe höwes bilen topulmaýandygy görnüp duranam bolsa, berlen buýrugy birkemsiz ýerine ýetirýärdi. Buýruk ýakymsyzdy, ýöne bu syrly ýurduň (Russiýanyň) parahatlyk söýüji we düşünjeli adamlarynyň arasynda, megerem, bikanunçylykdan doly ýumşy ýerine ýetirmäge bolan wagşy höwes oýanypdy. Biz haýatlary böwsüp geçip, öýleriň gapylaryny döwüşdirip, ondan-oňa at çapdyryp ýörşümize her ädimini burum-burum tüssedir ýalna öwürýärdik. Öýleriň içinde galdyrylan zatlar örän seýrek duşýardy. Käwagt ownuk-uşak gap-çanaklar, gaçyp, tozan jüýjeler, lagşan atlar, göçüp gidenleriň yzyna eýgermedik göleler, diwarlaryň ýa-da üçekleriň üstünde tä üstüne ot çabyraýança daş-töwerekde bolup geçýän zatlara göwnüýetmezçilik bilen syn edip oturan pişikler gabat gelýärdi. Taşlanyp, gidilen ýa-da ýaşan öýlerini terk etmäge dözmedik itler örän seýrek duşýardy. Olar biz ýakynlaşyp ugranymyzdan gaharly üýrüşip, gaçyp gidýärdiler. Bir gezek men rehimsiz oduň içinde galyp, gözgyny çyňsaşýan güjük çagalarynyň üstünden bardym. Sagat ikilerde biz on iki mil yzymyzda galan berkitmä tarap gaýtdyk. Ertesi edil düýnki ýaly otly kesindiler bilen ýanaýjak zatlaryň baryny ýakypýandyrmak bilen meşgullandyk. Şeýdip, ýörşümize biz günortana ýakyn Gyzyltakyr düzlügine gelip ýetdik. Bu giden bir çägeli ýalazy meýdan eken. Birnäçe milden birki sany ýaşaýyş jaýyna duşaýmasaň bu ýerde başga yns-jynsa gözüň düşenok. Töwerek gazylan ýaplardan doly. Olaryň käbirinde henizem suwuň barlygyny nazara alsaň, bir wagtlar bu ýerleriňem bol hasylly, ekerançylyk üçin amatly bolandygyny çaklamak mümkin. Biziň alyp barýan urşumyz ýaly gazaply uruşlaryň birnäçesi bu ýerleriň bag-bakjalaryny ýele sowrupdyr. Markozow ilkinji gezek türkmen çöllügini kesip geçende şu ýerde düşläpdir. Biz günortana golaý taşlanyp gidilenine köp wagt geçen bag-bakjaly öýüň golaýynda düşledik. Günorta yssysy beýniňi iýip barýardy. Günüň galan bölegini hem şu ýerde geçirmegi karar etdik. Köp wagt geçmänkä, men bir türkmen oglanjygynyň tutulandygyny eşitdim. Töweregindäki goh-galmagaly piňine-de alman, bagyň saýasynda uklap ýatyrka, onuň üstünden barypdyrlar. Onuň ýaşy on ikiden kän bolmasa-da, ýüzi uly adamyňky ýalydy. Ol goçak kelleli, ýasy çekgeli gür gaşly, jaýty burun, saryýagyz, akylly gözleri ýanyp duran oglandy. Ol ejesiniňem, kakasynyňam ýokdugyny, özi barada alada edýän daýysynyň bolsa, uklap ýatyrka, ony taşlap gidendigini aýtdy. Soň görüp otursak, ony bilgeşlin taşlamandyrlar. Oglanjygyň ruslaryň arasyndadygyny bilen badyna daýysy ony idäp gelip, gele-gelmäne-de bagryna basdy. Ol juda garagol bolansoň, rus esgerleriniň çäksiz hormatyndan peýdalanýardy. Esgerler oňa täze eşik geýdirip, rus dilini öwredip başladylar. Dynç almaly wagtymyzyň ep-esli bardygyndan peýdalanyp, men ýykylan Yzmykşir galasyna aýlanmaga gitdim. Onuň meýdany dört akra (2 ga) golaýdy, kä ýerlerde belentligi 30 ädime ýetýän diwarlaryna hiç zat kär etmändir. Gala çig kerpiçden däl-de, gowy edip bişirilen agymtyl-gyzyl kerpiçden salnandy. Kerpiçleriň uzynlygy 6 dýuma, galyňlygy bolsa 1,5 dýuma golaýdy. Hywalylar galany beýdip salmaýarlar. Megerem, bu gala hytaýlylaryň ýada parslaryň höküm süren zamanynda salnan bolsa gerek. Biz dynç alyp otyrkak, Kaufmanyň başda türmä salan ýomut ilçileri gapdalymyzdan geçip gitdi. Olaryň ugry gaçyp giden ildeşlerine talapdy. Olaryň ikisi gaçmaga synanyşan mahaly öldürilipdir. Galanlaryny bolsa, ildeşlerini paç tölemäge yrmak şerti bilen boşadypdyrlar. Ýöne bolup geçen wakalardan soň, olaryň sözüniň ýer tutmajagy görnüp durdy. Ýigrimi dördüne ir bilen biz ýolumyzy dowam etdik. Biziň kesip geçmeli çölümiziň içinde ýakmaga ýaramly hiç zadyň ýokdygy sebäpli, ýakyş operasiýasy bes edildi. Şeýdip, ýomutlaryň ýurdunyň ýüz millik çägindäki bar zady küle öwrüp, özbekleriň ýurduna ýetdik. Biz ýolda ýomutlar tarapyndan ýara salnan pürsiýanyň üstünden bardyk. Onuň tenine azyndan ýigrimi gezek gylyç degipdir. Lukman onuň ýaralaryny daňyp, meýdan gospitalyna ýerleşdirdi. Ýöne indi ol adam boljaga meňzänokdy. Sagat onlaryň töwereginde uzakda baglaryň garasy gözümize ildi. Ýene bir sagat töweregi ýol ýöräp, Ýylanly şäheriniň iki mil golaýyndaky gür baglygyň saýasynda goş ýazdyrdyk. Biz öz çadyrlarymyzy gurup ýörkäk, «Bazar» diýip, gygyryşyp, ýanymyza ýetip gelýän özbekleri gördük. Birdenkä deprekleriň howsalaly gümmürdisi eşidildi. Çöl tarapdan türkmenleriň ýakynlaşyp gelýänini habar berdiler. Biz şol bada ýerimizden böküp turup, eşiklerimizi geýip, sapançalarymyzy bilimize gysdyrdyk. Her kim ýakynlaşyp gelýän duşmany görmek üçin arabalaryň, beýgiräk depeleriň üstüne dyrmaşýardy. TUTLUŞYK Türkmenleriň bulam-bujar hatarlar bilen atlaryny maýdalyna goýberip gelişleri söweşmäge däl-de, aňtawa gelýän ýalydy. Olaryň bizi görmeýän bolmagam mümkindi. Sebäbi biziň öňümizi tä Ýylanly şäherine çenli uzalyp gidýän baglyk gabalap durdy. Türkmenler bolsa, çöl tarapdan gelýärdiler. Olary garşy almak üçin atly goşuna taýýar bolmaga buýruk berlip, onuň ýanyna pyýada goşunyň iki rotasy berkidildi. General Golowaçýow öz adamlary bilen kiçeňräk depäniň üstüne çykyp, wakalaryň ýaýbaňlanyşyna syn edip durdy. Men ata atlanyp, berkitmeden iki mil uzaklykdaky alynky söweş hataryna tarap ugradym. Ol ýerdäki suwsuz ýabyň sag tarapyndaky alaňyň üstünde polkownik Dresçerniň goşun bölümi, ýabyň çep tarapynda bolsa, polkownik Nowamlinskiniň goşun bölümi durdy. Olardan ýarym mil daşlykda bolsa, söweşe girmekden gaça durýan köp sanly türkmen atlylary eýläk-beýläk at çapdyryşyp ýördüler. Rus mergenleriniň seýrek atýan oklary, toplaryň ot sowurmasy türkmenlere göräýmäge uly bir zyýan ýetirip bilmeýärdi. Men yzyma sereden mahalym Ýylanly tarapdaky ýol bilen at çapdyryp gelýän adamlaryň çaltlyk bilen ýakynlaşýanyny gördüm. Bu berkitmäniň yz tarapyndan edilen örän uly şowly hüjümdi. Sebäbi esgerleriň we ofiserleriň bary berkitmäniň bäri tarapynda ― biziň alynky söweş hatarymyzda bolýan wakalara aňkarylyşyp durdy. Yzdan gelýänler olara görünmeýärdi. Olar ýönekeýlik we başarjaňlyk bilen gurlan söweş duzagyna düşüpdi. Öňde bolsa türkmen atlylary manysyz eýläk-beýläk at çapdyryp ýördüler. Men yzdan hüjüm edilýänini duýdurmak üçin atymy yza öwren mahalym polkownik Nowamlinskiniňem olary aňşyryp, öz esgerlerine yza dolanmaga buýruk berýändigini gördüm. Onuň goşun bölüminiň bir bölegi bolsa eýýäm Ýylanly ýoluna tarap at çapdyryp barýardy. Şol pursat berkitmeden iki ýüz ýard uzaklykda türkmenleriň ýarpy göwresi ýaprakly agaç çybyklary bilen saralgy tot-tozan basyp giden garaýagyz keşpleri göründi. Olar ýalaňaç gylyçlaryny galgadyp, batyrgaýlyk bilen at çapdyryp gelýärdi. Türkmenler üstlerine abanýan howpdan bihabar rus esgerlerini ýüzleriniň ugruna kerçäp biljekdiler. Emma olar ruslaryň gapyllykda üstlerini basmagyň ýerine düşelgäniň töwereginde otlaşyp ýören düýedir atlary sürüp başladylar. Bu ýagdaý bolsa ruslara ýeňseden abanýan howpy aňşyrmaga mümkinçilik berdi. Esgerler duran-duran ýerlerinden ýaraga ýapyşyp, ofiserleriň buýrugyna garaşman söweşe girdiler. Edil şol wagtam iki ýüz ýard gapdaldan Nowamlinskiniň otrýady hüjüme başlady... Gowy nyşana alnyp atylýan oklaryň gürlügi sebäpli, türkmenler atlaryny yza öwrüp, gürüm-jürüm boldular. Men olaryň birnäçesiniň eýerden aganyny, ýoldaşlarynyňam saklanyp, olary ýanlary bilen alyp gidenini gördüm. Biz gaharymyza ajal güllelerini olaryň yzyndan ýollaýardyk. Olar berkitmäniň içinden geçip (bu olara aňsatlyk bilen başartdy) gapdaldan atylýan oklardan aman sypdylar. Soň bolsa berkitmäniň günorta tarapynda söweşip ýören ýoldaşlaryna goşuldylar. Berkitmeden iki ýüz ýard daşlykda bäş sany esger garawulçylyk çekýärdi. Türkmenleriň nädip olaryň üstüni basandyklary bilinmän galdy. Ýaş ofiser Kamenskiý berkitmäniň beýle tarapynda söweş gidip durka, olary barlap gidipdir. Şonda olaryň baram diri ekeni. Ähtimal, olar söweşiň gidişine aňkaryp durkalar güpbasdy edilendir. Söweş tamam bolandan soň, olary kelleleri kesilen we çuwýalaňaç halda tapdylar. Berkitmäniň iki ýüz ýard golaýyndaky bu wakany hiç kimiň görmezligi türkmenler batyrlygyny we başarjaňlygyny görkezýärdi. Kazaklaryň dört-bäş ýüz atlysy türkmenleriň ilkinji peýda bolan ýerine bakan atlaryny sürdüler. Olar entek duşman gitmedik bolsa, söweşmek isleýärdiler. Men mümkin boldugyça, bu söweşe syn etmek maksady bilen, olaryň yzyna düşdüm. Bolup geçýän wakalar nakgaşyň eseri ýaly özüne çekijidi. Bu ýerde türkmenleriň örän köp sanlysy gaýmalaşyp ýördi. Gykylyklap, at çapdyryşyp ýörüşleri olaryň ruhdan düşmändigini görkezýärdi. Türkmenler atyma gelmeýärdiler. Ajaýyp atlary olara biz bilen islendik aralygy saklamaga mümkinçilik berýärdi. Biz wagtal-wagtal ok atyp, gygyryp olary söweşe çagyrýardyk. Emma olaryň piňine-de däldi. Bu zatlaryň bary biz üçin lezzet açarlyk tomaşady. Biz türkmenleriň at çapmaga bolan ussatlygyna telpek goýýardyk. Biz bu ýerde türkmenleriň edermenliginiň gözli şaýady bolduk. Olar öz tertip-düzgünleri bilen ajaýyp atly goşuny düzüp biljekdi. Türkmenleriň söweş tärleri gadymydy. Olar ýekelikde ýa-da iki-üç bolup, biziň elli ýard golaýmyza gelip, egri gylyçlaryny galgatmak bilen bizi başa-baş söweşe çagyrýardylar. Barmajakdygymyza gözleri ýetende bolsa, öz dillerinde bir zatlar diýip gygyryşýardylar. Megerem, olar sögünýän bolsalar gerek. Biziň hatarymyzdaky çerkesleriň birnäçesi olaryň garşysyna çykjak bolup dyzmaçlyk edýärdi. Emma ätiýaç üçin polkownik alajyny tapsa, başa-baş söweşe girmäge rugsat berenokdy. Ýöne meniň soňky gören zatlarym çerkesleriň başa-baş söweşe çykmanlygyna ýüzde-müň şükür etdirdi. Owadan gara atly bir ýaş türkmen atyny çapdyryp gelşine biziň elli ýard golaýymyza gelip saklandy. Ol gylyjyny ussatlyk bilen oýnadyp, bizi başa-baş söweşe çagyrdy. Kazaklar oňa tarap ok atyp başladylar. Ol hiç zatdan çekinmän atyny maýdalyna sürüp, gapdala ýöneldi. Kazaklar gezekli-gezegine ok atýardylar. Oklaryň çägäni ýalap geçýändigini, käwagt bolsa, onuň atynyň aýagynyň astyny tozadýandygy görünýärdi. Emma ol bitiniň burnuny ganatman, biziň mergenlerimize göwnüýetmezçilik bilen garap, ýoldaşlarynyň arasyna dolandy. ...Biz ýüz atly bolup, gylyçlarymyzy ýalaňaçlap hatara düzüldik. Bizden üç ýüz ýard daşlykda garym-gatym bolup, üç dört ýüz türkmen toparlanyşyp durdy. Biz edil doly gelen ýaly bolup, ýaraglarymyzy şakyrdadyp, gylyçlarymyzy güne ýaldyradyp, olaryň üstüne eňdik. Ýöne türkmenler ýer ýuwdana döndi. Az salym geçensoň, biz olaryň üç ýüz ýard öňümizden atlaryny maýdalyna goýberip, arkaýyn gidip barýandyklaryny gördük. Olar üstümize çozýarlar-ow diýip, howsala-da düşmändirler. Biz ýene-de olaryň yzyndan kowduk. Ýene-de öňki ýagdaý gaýtalandy. Biziň meýdan gazlary ýaly kowalaşyp ýörşümiz kazaklary kejikdirýärdi. Şol sebäplem kowgyny goýbolsun edip, iki gapdal üçinem ýitgisiz tamamlanan gysgajyk atyşykdan soň düşelgä dolandyk. Ýomutlaram bizi gorkaklaryňam gorkagy hasap edýändiklerini bildirmek üçin, kinaýaly gülşüp, yzymyza düşdüler. Olar has golaýa gelende ok atan bolýardyk. Türkmenler bizi düşelgäniň ýarym mil golaýyna çenli ugradyp, ýitirim boldular. Yzymyza gaýdyp gelýärkäk, mergenleriň atan okundan wepat bolan iki sany türkmene düşdük. Olardan başga meýdanda ölen adamyň jesedi ýokdy. Ruslar bolsa, alty adamsyny ýitirdi. Şeýlelik bilen, türkmenleriň peýdasyna çözülen tutluşyk tamam boldy. Howa eredip barýardy. Biz berkitmä gelip, ýaragymyzy aýyrdyk-da, agaçlaryň kölegesindäki halyçalaryň üstüne süýndük... BÖWŞEŇLIK Geçen günki tutluşyk türkmenleriň uruşmagy başarýandygynyň subutnamasy boldy. Eger olar başlaýyşlary ýaly dowam eden bolsalar, onda olaryň uly üstünlik gazanaýmaklaram mümkindi. Biz türkmenlere kembaha garaýandygymyza kemsiz düşündik. Olar göwnüýetmezçilik edilýän duşmanlaryň hilinden däldi. Biz ertesi günem berkitmede çöp başyny galdyrman ýatyrkak, türkmenleriň bir topary ýaraşyk baglaşmak maksady bilen geldiler. Soň men olaryň teklipleriniň kabul edilmändigini bildim. Olar bary-ýogy üç hepde mundan ozal bu ýerlerden geçip giden Orenburg otrýadyny parahat kabul edenlerini aýdyp, ruslara duşmançylyklarynyň ýokdugyna ynandyrmak isleýärdiler. Olar bize uzak ýoldan getiren köp mukdardaky gawundyr miwelerini, süýtdür çöreklerini bahasyny almazdan, açyk göwün bilen hödür edýärdiler. Soň bir gezek graf Şuwalow maňa biziň ýomutlaryň ýurdunda ot berip ýören mahalymyz öz adamlary bilen Köneürgenjiň golaýynda türkmenler bilen dostlukly ýagdaýda ýaşandyklaryny gürrüň berdi. Birnäçe ýomut gelip, oňa Golowaçýowyň goşunynyň garşysyna işjeň goranyş ylalaşygyny baglaşmagy teklip edipdir. Olar «Biz siziň bilen dostlukly şertnama boýun bolduk. Indi sizi egindeş hasaplaýarys. Häzir biziň garşymyza türküstanly ruslaryň bir taýpasy uruş edýär. Bu uruşda siz biziň arkamyzy almaly. Sebäbi biziň duşmanymyz siziňem duşmanyňyz» diýip, sadalyk bilen haýyş edipdirler. GARPYŞYK Biziň dynç alyp ýatyşymyza gün öýläne sandy. Gün gijigip ugranda general Golowaçýow türkmenleriň özlerine gaçybatalga tapan ýerleri baradaky maglumatlary ýygnap, indiki hüjüme taýýarlyk görüp başlady. Garaňky 11 gatlyşansoň, oduň başyna ýygnanan esgerleriň arasyna bäş-alty mil aralykdaky türkmenleriň üstüne daňyň alagaraňkysynda hüjüm edilip, olary gapyllykda basjakdygymyz barada hyşy-wyşy gürrüňler ýaýrap ugrady. Ol gürrüňleriň çynlygy agşam sagat onlaryň töweregi hüjüm etmek baradaky buýruk yglan edilenden soň belli boldy. Buýrukda goş-golamy goramak üçin birnäçe esgeri goýup, sagat birde hüjüme geçilmelidigi aýdylýardy. Aýdyşlaryna görä, türkmenler Ýylanlynyň aňry tarapynda düşlemäge hyýallanýardylar. Sagat on birlerde, hemmeler ýatmaga giden mahaly birnäçe gezek atylan tüpeň sesleri ümsümligi bozdy. Biz hüjüm başlanandyr öýdüp, ýaraga ýapyşdyk. Ýöne ýene töwerege ümsümlik aralaşdy. Garawul duran esger bir garanyň assyrynlyk bilen emedekläp gelýänini görüp tüpeň atanyny habar berdi. Töwerek imisalalyk bolany üçin, biz ýene-de özümizi düşege okladyk. Sagat birleriň töweregi bizi ýene-de tüpeň sesi oýardy. Tüpeň sesiniň yzyndanam aýylganç adam sesi töwerege ýaýrady. Biz ýaraga ýapyşyp, az wagtlyk aljyraňňylykdan soň, ýerli-ýerimizi eýeledik. Bu gezekki goh ýöne ýerden turmandyr. Garawul garaňka duwlanyp, örän ýakyn gelen gara tarap tüpeňini boşadypdyr-da, yzyndanam gylyjyny aýlapdyr. Onuň şeýdeni gowam bolupdyr. Sebäbi onuň töwereginde duşmanlaryň birnäçesi emedekleşip ýör eken. Bu wakadan soň, Golowaçýow hüjüminiň wagtyny sagat üçe çenli yza geçirdi. Häzir hüjüme başlasak, türkmenlere öz üstlerine abanýan howp baradaky habaryň ýetjegi ikuçsuzdy. Sagat üçleriň töweregi bizi ukudan oýardylar. Biz iki ýüz arabadan ybarat goşumyzy ýygnap, boş meýdançanyň daşyna halka etdik-de olary goramak üçinem üç ýüz esgeri goýduk. Goşun öňe süýşüp ugrady. Men ýanymdaky iki-üç sany esger bilen türkmenleri üstümiziň gapyl basmaklarynyň mümkindigi barada pikir alşyp barýardym. Birden aýylganç gygyryşýan adamlaryň gorkuly sesleri, at aýaklarynyň güpürdisi, oklaryň şuwwuldysy beýnimizi sarsdyrdy. Töweregi wagşy, ar alyjy sesler gaplap aldy. Düzlük türkmenlerden doludy. Oklaryň şuwwuldysyndan, ürken atlaryň güpürdisinden, goh-galmagaldan ýaňa gulagyň perdesi ýarylsam diýýärdi. Ýalaňaç gylyçlar atylýan oklaryň ýagtysyna ýalpyldap gidýärdi. Biz esli wagtlap uruşmakdan-a geçen, gaýta töweregimize aňk bolup, näme edýänimizem bilemzokdyk. Diňe general Golowaçýow pyýada goşunadyr artilleriýa hüjüme geçmäge buýruk berenden soň, biz nirä barýanymyzam aňşyrman, olaryň yzyna düşdük. Biz urşujylaryň ortasyndadyk. Eýýäm top sesi kesilipdi. Türkmenler şeýle bir ýakyndadylar welin, atylýan top oklary näçe pessaýlap atylsa-da, olaryň kelleleriniň üstünden geçýärdi. Şonuň üçinem türkmenler top oklaryndan ullakan zyýan çekenokdylar. Tüpeň sesleri öňkä görä gürelip ugrady. Kämahal garaňkylygyň içinde gazaply ýüzlerdir gylyçlaryň ýalpyldysy peýda bolup, yz ýanyndanam ýitip gidýärdi. Goh-galmagal öňküden on esse dagy artypdy. Kazaklar aljyraňňylyga düşüp, ýuwaşlyk bilen yza çekilýärdiler. Eýlede-beýlede ruslaryň hataryny böwsen türkmenler başa-baş söweşe girýärdiler. Başagaýlygyň içinde men general Golowaçýowy gözden ýitirdim. Men ony soň gana boýalan halyna buýruk berip duran pursady gördüm. Türkmenler ony ýaralapdyrlar. Onuň ýanyndaky ştab serkerdesiniňem kellesinden gan akýardy. Birden kazaklar dowla düşdüler-de, meni hem öz hatarlary bilen südürläp, yza okduryldylar. Bu ýönekeý yza çekilmä meňzänokdy. Men henize çenli beýle dowla düşen adamlary görmändim. Diňe ýertitrände şeýle ýagdaýa düşmek mümkindi. Polkowniklerini ýitiren kazaklaryň ýüzlerinde gorky alamaty bardy. Munuň ýeňlişdigine gyrgynçylykdygyna men soň düşünip galdym. Ýomutlaryň ýüwrük atlarynyň deminden birimizem aman sypyp biljek däldik. Daňyň alagaraňkysynda berkitmämiziň ýerleşýän tarapyndan at salyp gelýän türkmenler aýyl-saýyl görünýärdi. Biz gabawa düşüpdik. General Golowaçýowy gözleýändigi bildirip duran şazada Ýewgeniý öňümden dazyrdap geçip gitdi. Onuň elinde tüsseläp duran sapançasy bardy. Soň eşidip otursam, olam gabawa düşüp ýaralanypdyr. Türkmenler onuň janpenasyny öldüripdirler. Onuň özi bolsa, iki adamy atyp öldürip, zordan sypypdyr. Men kazaklaryň arasyndan saýlanmagy makul bildim. Men nädip duşmanlar bilen ýüzbe-ýüz bolanymam duýman galdym. Garaňka gark bolup oturan günbatardan bitertip hatarly duşman atlylary eňip gelýärdi. Olaryň gazaply garaýagyz ýüzleri, ýalaňaç gylyçlary atylýan oklaryň ýalkymyna çala saýgardýardy. Men häzir syn edip durmagyň wagty däldigini bilip, ilkinji gezek sapançamy duşmana tarap boşatdym-da atymyň başyny yza öwürdim. Şol mahalam çep tarapymyzda pyýada goşunyň bir rotasy peýda boldy. Ofiserleriň birine gaçyp barýan rotany tanaplap diýen ýaly yza öwürmek başardypdyr. Men begenjimden uçaýjak bolup, wagt ýitirmän, olaryň arkasyna geçdim. Olar: «Ot aç!» diýlip buýruk berlenden soň, ýaraglaryny taýynlap, hatara durdylar. Tüpeňler yzly-yzyna boşady. Ýomutlar şeýle bir ýakyna gelipdiler welin, edil esgerleriň aýagynyň aşagyna atlaryndan agyp düşýärdiler. Sag tarapymyzdan top oklaram ýagyp başlady. Ýöne şol pursat ýagyp başlan ýagyş töweregi aýdyňlaşdyrdy. Serpilip ugran garaňkylykdan türkmenleriň ýüwrük bedewlerini çapdyryp, gözden ýitip barýanlygy saýgardýardy. Men töweregime göz aýlan mahalym, birnäçe ofiserlerdir kazagyň general Golowaçýowyň töwereginde heşerlenişip duranlaryny gördüm. Galan kazaklar bolsa, her ýerde-her ýerde toplanyşyp durdylar. Pyýada goşun üç ýüz metr töwerege ýaýrapdyr. Topçular bolsa, gaçyp barýan duşmanyň yzyndan atjaklaryny ýa-da atmajaklaryny bilmän ýaýdanyşyp durdylar. Söweş tamam bolupdy. DOWAMY BAR.. Mak GAHAN Terjime: Ýazgylyç ÇARYÝEW | |
|
| |
| Ähli teswirler: 0 | |