14:52 Gazawat urşy /soňy | |
 SÖWEŞDEN SOŇ Meniň golaýymda iki-üç sany öli we üç-dört sany ýaraly rus esgeri ýatyr. Azajyk aňyrrakda döşünden parran geçen okdan wepat bolan polkownik Ýesipow Georgiý lentasyny gana boýap, topragy gujaklapdyr. Men onuň bilen söweşiň öň ýanynda, ýagny ýarym sagat mundan öň salamlaşypdym. Onuň sowan meýdi inimi düýrükdirdi. Men general Golowaçýowyň niresinden ýaralananyny bilmek maksady bilen, onuň baýdagy pasyrdap duran ýere ugradym. Ol gara gana boýalan ak eşiklidi. Onuň gylyçdan ýara düşen eli hasa bilen saralandy. Ýöne oňa garamazdan, ol ýeriň üstünde ynamly otyrdy. Biz meýdana aýlanyp ölüleri we ýaralylary sanadyk. Türkmenleriň jesedi sergi bolup ýatyrdy. Olaryň biri uzyn taýagyň ujuna berkidilen egri oragy henizem berk gysymlap, goýberenokdy. Ol aýak ýalaň, başy açyk, ýüpekden tikilen agymtyk köýnek-balaklydy. Adaty bolmadyk ýarag bilen rus atyjylarynyň garşysyna iteklän ruhy, gahar-gazaba ýugrulan ýigrenji onuň rehimsizden gödek keşbinde doňup galypdyr. Beýleräkde üç-dört sany türkmeniň jesedi biri-birine ýaplanyp ýatyr, dört-bäş sany türkmen bolsa öz ajaýyp atlary bilen ýer bagyrtlapdyrlar. Atlaryň biri ok degen eýesine kömek etjek bolup synanyşan mahaly öldürilene meňzeýärdi. Çägelikdäki çugdumçugdum bolup ösüp oturan pessejik haşal otlaryň içinde ýarpy göwresi görünýän adamlaryň sany-sajagy ýokdy. Ýöne türkmenleriň içinde ýaralysy, iňläp ýa-da kömek sorap gygyryp ýatany ýokdy. Men muňa haýran galdym. Türkmenler mydama-da öz ýaralylaryny taşlamazlyga çalyşýardylar. Ýöne ýap-ýaňy bolan söweşde ýaralanan ýoldaşlarynyň baryny alyp gitmäge türkmenleriň mümkinçiligi bolmandy. Biz wepat bolan türkmenleriň sanyny üç ýüze ýetirdik. Soňra mälim bolşuna görä, wepat bolanlaryň jemi sany bäş ýüze golaýlan eken. Ýomutlaryň diňe gylyçdyr orak bilen ýaralanandyklary sebäpli, ölen we ýaraly bolan ruslaryň sany kyrkdan geçenokdy. Bu ýerde başga edere iş bolmansoň, yzymyza dolandyk. Az salymdanam baglygyň içinden geçýän Ýylanly ýoly bilen atymyzy çapdyryp barýardyk. Ýylanlynyň dişdiş bolup duran gazaply galasy görnende, biz heniz ýarym sagadam ýöremändik. Ýol şäheriň daşyna aýlanýardy. YZ ÇALYŞ Ýylanlyda özbekler ýaşaýar. Olar bilen bolsa biziň hiç hili duşmançylygymyz ýok. Ýöne şeýle-de bolsa özbekler gaharly ýüzümize, Golowaçýowyň gana boýalan eşigine, boýnundan asylan ýaraly eline gorky bilen seredýärdiler. Biz şähere girmän, onuň diwarlaryny syryp, demirgazyk günbatara tarap ýörişimizi dowam etdirdik. Ýarym sagat geçip-geçmänkä-de çöllügiň gyrasyndan girdik. Biz çöllügiň etegindäki kä çägelige, kä düz ýere düşýän egrem-bugram ýol bilen gidip barşymyza, çak edişimize görä, Ýylanlydan bäş-alty mil uzaklykda goş ýazdyran türkmenleriň üstüni gapyllykda basmagyň maslahatyny edýärdik. Söweş tamam bolan badyna, gözden uçan türkmenleri üç-dört sagatlap gözlesegem tapyp bilmedik. Sagat dokuz töwerekleri çep gapdalymyzda, göz ýeter-ýetmezde alňasap, arany açyp barýan ýomutlara gözümiz düşdi. Ýarym sagat geçip-geçmänkä-de, öňümizdäki düzlügiň ýüzi türkmenlerden ýaňa mygyldy boldy. Eger soňky bolýan wakalary söweş atlandyrmak mümkin bolsa, kiçeňräk söweşem boldy. Türkmenleriň köp sanlysy daş-töweregimizi gurşap alansoňlar, biz çar tarapymyzdanam esewan bolup, hüjüme taýynlanmaly bolduk. Biziň pyýada goşunymyzyň esgerleridir mergenlerimiz penalanmaga amatly bolan ýaplaryň kenaryna özlerini oklady. Ýomutlar irdenki ýeňlişlerine garamazdan, biziň goşun hatarlarymyzyň arasyna batyrgaýlyk bilen at çapdyryp gelýärdiler. Biz olaryň düşlän ýerine ýakynlap ugranymyzdan, her edip, hesip edip uruşmaga ýaramsyz adamlaryna gaçyp ýetişmäge mümkinçilik bermek üçin ýolumyzy kesjek bolýardylar. Bu olara başardýardam. Çep gapdalyny mergenler, sag gapdalyny atlylar penalaýan pyýada goşun öňe hereket etse-de, böwsülen hatarlaryny doldurmak ýa-da ýörişiň ugruny üýtgetmek üçin, her ädimde diýen ýaly saklanmaga mejbur bolýardy. Ýomutlar irki söweşden soň, pyýada goşundan çekinselerem, kazaklaryň olardan döwleriniň pesdigini aňypdyrlar. Olaryň kazaklaryň üstüne eden batyrgaý hüjümlerini diňe pyýada goşun ara düşensoň saklamak başartdy. Ýomutlar iki-üç sagatlap biziň daş-töweregimize ýaýrap, gykylyklaşyp, öz pelteli tüpeňlerinden ok atyp, hüjüm edip durdular. Olaryň biziň üstümize aýgytly çozuş etmek niýetleri ýokdy. Olaryň esasy maksady biziň hereketlerimizi togtatmakdy. Bir gezek ýoldan üç ýüz ýard daşlykda ýykylan jaýyň gapdalynda ýomutlaryň bäşalty sany atlysyna gözümiz düşdi. Biz olara tarap tüpeňlerimizden her näçe ok atsagam, bitleriniň burnunam ganatman atlaryny çapdyryp gitdiler. General Golowaçow biziň bir ýarym mil çepimizde olaryň birnäçe toparyny görüp, Orenburg otrýadyna duýdurmak üçin, on-on iki sapar top atmagy buýrdy. Çak edilişine görä, bu otrýad duşmanyň sekiz-on mil aňry tarapyndan olary gabawa salmak üçin ýakynlaşyp gelýän bolmaly. Soň görüp otursak, biziň duýduryş üçin atan top oklarymyz ýomutlara gaty uly zyýan ýetiripdir. Ol oklar kiçeňräk oýtumda goş ýazdyran ýomutlaryň göni üstünden düşüpdir; ähli zatlaryny taşlap, gaçyp gitmäge olary mejbur edipdir. Biz bolsa olaryň goş ýazdyran ýerlerini gözläp ýördük! Biz bu zatlary ertesi gün Orenburg otrýadynyň adamlaryndan eşitdik. Olar şol oýa ýeten mahallary taşlanyp gidilen birnäçe ýüz arabanyň, ýomutlaryň jesetleriniň, köp sanly goş-golamlaryň üstünden barypdyr. Görgüliler atylýan oklardan ýaňa ölülerini-de ýygnamaga ýetişmän, bar zatlaryny owarram edip, gaçyp gidipdirler. Tapylan goşlaryň arasynda 1840-njy ýyldaky Perowskiniň betbagtlyga uçran ekspedisiýasy bilen Angliýanyň adyndan Hywa giden leýtenant Şekspiriň alyşan köp sanly hatlary tapyldy. Leýtenant Şekspir ruslar bilen hywalylaryň arasyndaky dawaly jedelleri parahatçylykly çözmäge ýardam bermek üçin Hywa gidipdi. Tapylan hatlaryň arasynda iňlis ilçisi lord Palmerstonyň rus häkimiýetini habardar etmek üçin alan görkezmesiniň göçürmesi hem bar eken. Ol hatda eger Russiýa Hywany özüne birikdirse, Angliýanyň Russiýa garşy urşy başlajakdygy hakynda aýdylýardy. Ol hatlaryň tapylan ýeriniň üstünden baran biziň toparymyz däldi. Irdenki bolan wakalardan elheder alan ýola beletler gaçyp gidipdirler. Biz bolsa türkmenleriň düşelgeleriniň nirede ýerleşendigini takyk bilemzokdyk. Şonuň üçinem biz olaryň iki mil çepinden geçip gidipdiris. Günortanaralar biz suwy çöllüge siňip gidýän Annamyrat ýabynyň boýuna ýetdik. Ol ýerde Hywa hanynyň ýomutlaryň üstüne ýöriş eden mahallary gurduran galasynyň üstünden bardyk. Ol galanyň meýdany on akra golaýdy. Käbir ýerinde beýikligi on ädime ýetýän gala hiç zat kär etmändir diýen ýalydy... Biz galanyň içinde goş ýazdyrdyk. Galanyň abatlygy üçin general Golowaçýow ol ýerini amatly hasaplap, günüň galan bölegini şol ýerde geçirmegi ýüregine düwdi. Bu pursatdan peýdalanyp, ýomutlar gaçmaklaryny dowam etdiripdirler. Biz olaryň gapdalyndan geçip giden mahalymyz ýomutlar yzlaryny towşanlaryňky ýaly bulaşdyryp, biziň geçip giden ýolumyz bilen yza ― günorta-gündogara tarap tutdurypdyrlar. Gije-gündiz ýol ýöränsoňlar, ýomutlara bizden ep-esli ara açmak başardypdyr. Ertesi daň atandan, biz olaryň söbügine düşdük. Biz az öldürilen ýatan rus esgerleriniň üstünden bardyk. Ol esgerler garawul goýlupdy. Ähtimal, gije ýomutlar olaryň üstüni gapyl basandyrlar. Biz ýolda diňe ertirlik edinmek üçin azajyk wagt düşläp, uzakly gün gaçyp barýanlaryň yzyndan kowduk. Goşgolamymyz az bolany üçin biz çalt hereket edýärdik. Biz ýene-de Ýylanlynyň çep tarapyndan geçip, kiçijik oazisden soň, açyk düzlüge düşdük. Düzlük gazylan ýaplardan doludy. Olaryň şu asyryň başyndan ekerançylyk meýdanlaryny suwarmak üçin ulanylan bolmagy ahmaldy. Gözýetimde tozan turzup, gaçyp barýanlaryň galasyny gören mahalymyz, gün ýanyny ýere beripdi. Şonuň üçinem kowgyny goýbolsun etdik. Bol suwly ýabyň kenarynda goş ýazdyranymyzdan soň, kazaklar atlaryna iým gözläp, düzlügiň içine pytrap gitdiler. Olar berkitmeden bir mile golaý uzaklykda ýomutlaryň ýaňyja orup goýan at harmanynyň üstünden barypdyrlar. Kazaklaryň düzlükde dagynyk ýagdaýda gezip ýörmekleri aýylganç waka bilen gutardy. Ýerli milletden bolan ýolabelet hemmelerden arany açan kazaklaryň birini ýomutmyka diýip atypdyr. Ol agyr ýaralanansoň, hirurgyň elinden gelenini edendigine garamazdan, iki sagat geçip-geçmänkä jan berdi. KOWGY Biz ertesi ir bilen ýörişi dowam etdik. Tiz wagtdanam gaçyp barýanlaryň galdyryp giden zatlary duşup başlady. Ýoluň ugrunda howlukmaç taşlanyp gidilen üsti ýükli arabalar durdy. Eýeleriniň yzyna eýgermedik sygyrdyr göleler molaşýardy. Çatmanyň içinde öldüriljek pursadyna gorky bilen garaşyp oturan, diňe süňk bilen ham bolup galan kempir ― hasasyna söýenip durşuna bürgüdiňki ýaly gözleri bilen bizi synlaýan sandan galan garry görünýärdi. Golowaçýow türkmenleriň yzyndan ýetmäge, başartsa, olary söweşmäge mejbur etmäge buýruk berdi. Atly goşun yzynda tozan bulutlaryny galdyryp, gözden ýitdi. Pyýada goşun bolsa, ýuwaşlyk bilen öňe süýşüp ugrady. Ýarym sagat töweregi ýöränimizden soň, öňümizi suwly ýap kesdi. Bu ýerde biz iniňi jümşüldedýän sahnany synlamaga mejbur bolduk. Ýomutlaryň öý-goşlary ýüklenen ýüzlerçe araba daş-töwerekde pytrap ýatyrdy. Gaçyp barýanlar ýabyň darajyk köprüsinden goşlaryny geçirip bilmän bar zatlaryny taşlap gidipdirler. Olaryň käbiri ýa-ha atlarynyň ýoklugy sebäpli, ýa-da ruslar özlerine rehim eder öýdüp, bu ýerde saklanypdyrlar. Ýöne kazaklar olary ele salyp çapym-çapym edipdirler. Generalyň we onuň ştabynyň bu ýerde az salym saklanjagyna garamazdan, men atymy öňe sürüp gitdim. Çar-tarapda mas ýüklenen arabalar, dagap ýatyrdy. Kysmatyna kaýyldygy görnüp duran goltugy çagaly segsen ýaşlaryndaky kempir ýoluň ortasynda ýygrylyp otyrdy. Onuň gözlerini ýumup oturyşy depesinden injek gylyjy görmäge gurbaty çatmaýanyňka meňzeýär. Ol agtygyny elinden sypdyrjaga çalym etmeýärdi. Azajyk aňyrrakda ýyrtyk-ýyrtyk giň köýnekli owadan ýaş gelin arabanyň aşagynda ýüzüni gara-gan edip otyrdy. Men erbet zady göwnüme getirmän oňa pul uzatdym. Ol pulumy yzyna zybyrdadyp zyňdy-da sojamaga başlady... Azajyk aňyrrakda, ýoluň ýakasynda ýüzüni gylyç japan garry aýal ýatyrdy. Onuň başynda topbusy bolmansoň, erkek adamdyr öýdülen bolmagam ahmal. Erkek göbeklä garşylyk görkezýänine ýa-da görkezmeýänine garamazdan, rehim etmezlik barada ýörite buýruk bardy. Bu meniň gören ýaralylarymyň arasyndaky ýeke-täk aýaldy. Men iki mile golaý şunuň ýaly elhençlikleri synlamaly boldum. Ýöne öňde on-bäş ýigrimi sany ýomuda gözüm düşüp, aňry gitmäni goýbolsun etdim. Men bu ýerde goşunyň gelerine garaşyp durkam, şol töwerekde aýlanyp ýören atly türkmen peýda boldy-da maňa garşy gaýtdy. Elinde taýakdan başga zat bolmasa-da onuň bolup gelşi örän hyrsyzdy. Men sapançama ýapyşdym. Emma ol menden birjigem çekinmän, iki sapançalydygyma, tüpeňlidigime garamazdan, üstüme hüjüm etmäge hyýallanýan ýaly, öz gorkunç gara gözleri bilen gazaply seredip, on ädim öň ýanymdan geçip gitdi. Men ilkibada ruslaryň edişi ýaly, oňa taýagyny taşlatdyryp, özüme boýun etmek isledim. Ýöne onuň gaýduwsyzlygy, hiç zatdan çekinmezligi meni aňk etdi. Onsoňam, ýaragsyz adamyň üstüne sürünmek namartlyk boljakdy. Ol maňa barmysyňam diýmän gözden ýitip gitdi. Onýança goşunam yzymdan ýetdi. Biz, şeýdip, ýene dört-bäş mil öňe ýöredik. Biziň öňümizden köp sanly goýun sürüleri, sygyrlar, düýeler çykýardy. Ýöne ýörişiň dowamynda ýekeje atyňam ele salynmazlygy geň galmazça däldi. Bu türkmenleriň atlaryny janlaryndanam eý görýändigini aňladýardy. Ýesir alnan ýada öldürilen türkmenleriňem atlary bolmansoň, şeýle güne düşen bolmaklary mümkin. Men kazaklaryň üýşüp duran arabalary talaýandygyny görüp, olaryň edýän işini synlamak üçin, şol tarapa ugradym. Tiz wagtdanam iki sany ýomudyň jesediniň üstünden bardym. Üç ýaşlaryndaky gyzjagaz jesetleriň arasynda duran ýerinden çaga mahsus ýygralyk bilen talaňçylyga seredip, sojap durdy. Onuň bu ýerde galsa, suwsuzlykdan öljegi ikuçsuz bolansoň, men ony öňümden çykan ilkinji aýala gowşurmak maksady bilen atymyň öňüne aldym. Az salymdan ýene bir gyzjagaza gözüm düşdi. Men öňümdäki gyzjagazy ýoldaşym Çertkowa tabşyrdym-da ýaňky gyzjagaza tarap ugradym. Ol görgüli bilmezlikde aýagyny gylyja gyýdyrypdyr. Ýarasyna çäge bary siňensoň onuň aýagy gaty agyrýan borly. Ýöne gyzjagazyň gözünde nem ýokdy. Ol kakasynyňky ýaly gara, hyrsyz, bilesigeliji gözleri bilen kazaklaryň arabalary talaýyşlaryny synlaýardy. Men ony ata mündürmekçi bolamda ol gaçdy. Onsoň men atdan düşüp, ony kowalap tutmaly boldum. Men tä tatarça bilýän sözlerimiň baryny aýdyp, ony köşeşdirýänçäm ol dyrnaçaklap, däbşenekläp, meniň bilen gitmekden boýun gaçyrdy. Menden zyýan görmejegine gözi ýetensoň welin, boýumdan gujaklady-da süýji uka gitdi. Görgülijigiň üst-başy edil şu wagt hapa suwly kölçä girip çykanyňka meňzeýärdi. Men ony gujaklap, gülkünç ýagdaýda esgerleriň hatarlarynyň arasyna aýlanyp ýördüm. Köp wagt geçmänkä, edil gymmat bahaly daş tapan ýaly kiçijik bir gyzy goltuklap ýören ştab ofiserine duşdum. Biz sagat on birlerde atlara dynç bermek, ertirlik edinmek üçin goş ýazdyrdyk. Türkmenler çar-tarapa pytrap gidipdirler. Diňe birnäçe mil öňde atly türkmenleriň birnäçesi üýşüp durdy. Olaryň üstüne çozuş edeniň peýdasy boljak däldi. General Golowaçýow ýomutlaryň ýaşaýyş üçin ýaramly zatlarynyň köp mukdaryny basyp alansoň, ýörişi tamamlap, yza ― Ýylanla dolanmagy makul bildi... Ýolda duşan bäş-alty sany aýala howandarlyk eden gyzjagazymy ýanlaryna almagy haýyş edip ýüzlenenimde olar öz çagalaryňam nätjeklerini bilmeýändiklerini aýdyp, garşylyk görkezdiler. Olaryň hersiniň ýanynda dört-bäş çaga bardy. Men olaryň ýagdaýyna düşünip, gyzjagazy özüm bilen berkitmä alyp gitdim. Elbetde, ony çem gelen ýerde taşlap gitsemem, edenime däl diýjek ýokdy. Ýöne şeýtjek bolsam, ony çöllügiň içinde şagallara şam boljak bolup duran pursady alyp gaýtmazdym. Men gyzjagazy kime berjegimi pikirlenip, onuň üçin ýomutlaryň goşlarynyň arasynda dagap ýatan pagtadan arabanyň aşagynda düşek ýasadym. Lukmanyň kömegi bilen onuň ýaraly aýagyny ýuwup, daňyşdyrdym. Ýarasyny daňan mahalymyz, gyzjagazyň çydamlylygyna haýranlar galdyk. Çäge siňen, azyp iriňlän ýarasyny arassalap, daňan mahalymyz agyry ýüregine ornap gidýän bolsa-da, ol aglamady. Ony gowuja synlamak maksady bilen, ýüzüni gazaşdyryp, ýuwamda onuň eýjejik bir gyzjagazdygyny gördüm. Men oňa suw hödürlämde suwa açgözlük bilen topuldy. Bu onuň günüň dowamynda ýeke-täk iýip-içen zady bolsa gerek. Olja alnan sygyrlardan saglyp alnan süýdüň satylýanyny görüp, gyzjagaz doýar ýaly süýt satyn aldym. Süýtden ganan çagajyk süýji uka gitdi. Men bu edermen gyzjagaza şeýle bir öwrenişdim welin, onuň ejesini tapan mahalymam, ony öz ýanymdan goýberesim gelmedi. Ejesi çagajygy bagryna basyp oturan ýerinden maňa minnetdarlyk bildirmek üçin, ýekeje gezegem öwrülip seretmedi. Eger meniň birden gerek bolaýmasyn diýip, talap alan çaga eşiklerimi oňa geýdirenimi, ýene-de on-on iki ýyldan ol gyzjagaz durmuşa çykanda haladyna goşant bolup biljek gyzyldan edilen şap-sepi berenimi göz öňüne tutsaň, gyzjagazyň ejesiniň maňa beren «taňryýalkasyny» göwne jaý däldi. Henäme-de bolsa, gyzjagaza hossar çykan kapyra onuň öz ýüreginiň töründen minnetdarlyk bildirenine ynanasym gelýär. Ýörişiň dowamynda ýesir alnan elli-altmyş sany aýala islän ýerlerine gitmäge rugsat berdiler. Esgerlere bolsa, derde ýarajak zatlary alyp, galanlaryny otlamaga buýruk berildi. Buýrugy kazaklar höwes bilen ýerine ýetirdiler. Olar, esasanam, halylary, ýüpek daňylaryny, geýim-gejimleri, kümüşden ýasalan şaý-sepleri talaýardylar. Ýoluň üstünde esgerleriň gerekmejek hasaplap zyňan zatlary ― egrilmedik ýüpekler, köne halylar, çägä garylan bugdaý, mesge, öý goşlary çaşyp ýatyrdy. Olardan ýaňa aýak basara ýer ýokdy. Sada türkmenleriň uzak ýyllaryň dowamynda peýdalanyp, hemralaryna öwrülip giden köp sanly ýakymly ýatlamalara ýugrulan, ata-babalaryndan ýadygärlik galan zatlarynyň guma bulaşyp ýatanyny göreňde ýüregiň gyýlyp gidýärdi. Aýallaryň ýykan-ýumran bolan zatlaryň içinden öýlerine ýaramlylaryny saýlap, gözden ýaş döküp oturyşlaryny göz öňüne getirseň, hasam erbet bolýarsyň. Ýöne mundan erbedine-de duşýarsyň. Ine, üç sany ýomudyň jesedi ýatyr. Dört ýaşdan sekiz ýaşa çenli bolan çagalar olaryň daşyna egrilişip otyrlar. Olaryň ekabyry ― kiçijik gaýduwsyz oglanjyk başardygyndan beýlekileriň aladasyny edýär. Ol öýlerinden galanja pagta, ýüpek böleklerinden, elem-tas keçelerden, halylardan arabanyň aşagynda ýatar ýaly ýer edinmek bilen gümra. Men onuň ýanyna atymy sürüp baran mahalym onuň çaga ýüreginiň ýigrençden dolandygyna birjikde şübhelenmedim. Ýene ýigrimi ýyldan çagajygyň özlerini nähili ýigrenendigine «kapyrlaryň» gözi ýetmegi gaty ahmal. Men olara tapan gaýmaklarymy getirip berip, esgerleriň çagajyklaryň gaçybatalga tapan arabasyny otlamazlygy barada aladalanyp, olary öz mähribanlary bilen gyrak-byjaksyz çöllükde galdyryp, goşunyň yzyna düşdüm. Biz yza dolanyp barýarkak, duş gelen bar zady ýakyp ýandyrýardyk. Meniň başda agzan suwsuz ýabymyň boýuna ýetenimizde, bu ýerdäki dagap ýatan arabalaryň talanandygyny gördük. Bu ýerde galan aýaldyr çagalar bolsa ýitirim bolupdyrlar. Soň görüp otursak, olaryň az sanlysy henizem şu ýerde ekeni. Meni bir zat örän haýran galdyrdy. Kazaklar käte talaňçylyklarynyň arasyny kesip, çagajyklara çörek hödürläp, suw içirip, ýene-de öz işlerini dowam edýärdiler. Men Golowaçýowyň baýdagyny görüp, jykyr-jykyr gülen gyzjagaza şol öňküje oturan arabasynyň üstünde otyrka gabat geldim. Bu wagt iňrik garalyp gelýärdi. Ol görgülijik bolsa uzakly gün jokrama yssyda hiç zat iýip-içmän, özüniň äkidilmegine garaşyp geçiren borly. Men pytrap ýatan zatlaryň arasyndan peýnir bölegini tapyp, oňa getirip berdim. Iň kynam oňa suw berer ýaly, gap tapmak boldy. Ol ýerde bäş-alty ýüze golaý araba münderlenip durdy. Olara ot berlensoň, töwerekdäki arabalara-da ot düşüp başlady. Görsem gyzjagazyň oturan arabasynada ot düşüpdir. Men ony howpsuzrak ýere geçirip, gyzjagazy kime tabşyrjagym barada oýlanyp ugradym. Dogry, golaýda üç-dört sany aýalam bardy. Ýöne olar gyzjagazy uzakly gün idemänsoňlar, indem olara bil baglap boljak däldi. Iňrik bolsa kem-kem garalýardy. Ýomutlaryň bu ýerde ertirden bäri gara bermejegi bolsa köre hasady. Töwerekde köp sanly şagallaryň uwwuldysy eşidilýärdi... HARBY TÖLEG Ýomutlar düýbünden derbi-dagyn edilip, olaryň köp sanly mallary olja alyndy. Gyşa niýetläp basyp goýan bugdaýlary, azyk önümleri ýok edildi. Ýaşaýan obalarynyň ýerinde bolsa diňe kül üýşmekleri galdy. Ýörişiň dowamynda obalaryna dolanmagy we boýun egmegi hyýallaryna-da getirmezlikleri olaryň tekepbir ruhunyň mizemändigini görkezýärdi. Olar tä Kaufman Buharanyň üsti bilen Daşkende tarap ýola düşýänçä birnäçe hepde çölüň içinde entäp, itiň gününi gördüler. Kaufman maňa olaryň Hazaryň kenarynda Etrekde ýaşaýan teke türkmenlerine özlerini tekeleriň ýurduna kabul edilmegini sorap, öz ilçilerini ýollandyklaryny gürrüň berdi. Tekeler eger ýomutlar olara raýat bolmaga boýun bolsalar, olar üçin Hazaryň kenarynyň we Etregiň gapysynyň açykdygyny aýdypdyrlar... Kaufmanyň maňa aýdan zatlary çyn bolanlygynda, ýomutlaryň iň bolmanda az sanlysynyň ol ýerik göçüp gidendigine ynanýaryn. Kaufman goş ýazdyrandan soň, Hywa türkmenleriniň beýleki tireleriniň hem bir hepdäniň içinde harby töleg tölemeklerini talap etdi. Eger olar aýdylany etmeseler, ýomutlaryň gününe duçar boljakdyklaryny duýdurdy. Olar Kaufmanyň üstüne öz serdarlaryny iberip harby töleg tölejekdiklerini, ýöne berlen möhleti uzaltmagy soradylar. Kaufman tölegiň möhletini on dört güne çenli uzaltdy. Türkmenler her öýden on bäş tylla ýa-da 4 funt sterling we 1 şilling ýygnamalydylar. Garajalar bolsa, her öýden ýigrimi tylla ýa-da 5 funt sterling bilen 7 şilling tölemäge borçly edildi. Türkmen tireleriniň tölemeli salgytlary jemi 42,500 funt sterlinge barabardy. Bu san nemesleriň fransuzlardan ýygnan salgydyndanam köpdi. Onuňam üstesine, türkmenler fransuzlardan has garyp ýaşaýardylar. Birki günden türkmenler bahasy birnäçe müň manada barabar bolan kümüş pullary, bilezikleri we başga şaý-sepleri iberipdirler. Birnäçe günden soň berkitmämizde geň galdyran waka boldy. Türkmenler pullary bolmansoň, atlaryny, düýelerini, halylaryny ýetmezlerini dolmak üçin äkeldiler. Getiren zatlaryny olar biziň ofiserlerimize gymmat bahadan satyp başladylar. Ruslaryň köpüsi ajaýyp türkmen atlarynyň ölemen aşygydy. Ol atlar geçen söweşlerde özlerini görkezip bilipdirler. Onuň üstesine-de, olaryň ýekejesinem ele salmak başartmandy. Türkmenler bu gezegem satmak üçin ýa-ha ýaramaz atlaryny getiripdirler, ýa-da olaryň aty ýomutlaryňkyça ýokdy. Olaryň getiren atlarynyň insiz döşi, edil towşanlaryňky ýaly ýerleşen aýagy, ullakan kelleleridir gulaklary, inçeden uzyn guýruklary bardy. Ýallary bolsa ýok diýen ýalydy. Leýtenent Stam Hywa ýörişinde ele salnan ata seredip, türkmenleriň atynyň tohumynyň zaýalanandygyny, hatda olaryň gyrgyzlaryňkyça-da ýokdugyny aýtdy. Men onuň hakyky türkmen atyny görmändigine kepilem geçip biljek. Türkmenler öz atlaryny aňsat-aňsat satmaýarlar... Türkmenler getiren atlaryny ruslara örän gowy bahadan, ýagny 20 funt sterlingden 50 funt sterlinge çenli bahadan satdylar. Olaryň getiren halylarynam höwes bilen satyn alýardylar. Ýogsam olja alnan haly öňem az däldi. Iň ýaman ýerem türkmenler halylaryny örän gymmat bahalaýardylar. 4 ýard uzynlygy, iki ýard ini bolan halylaryň bahasy 4 funt sterlingden 5 funt sterlinge çenlidi. Iň gyzykly ýerem türkmenler aýdýan bahalaryndan bir köpügem aşak düşmeýärdiler. Isleseň-ä aýdylan baha satyn al, islemeseňem öz ýoluň bilen gidiber. Bu halylary türkmen aýallary dokaýar. Munuň ýaly nepis halylara başga ýerde aňsat duşmaýarsyňyz. Her maşgalanyň hiç hili üýtgeşiklere sezewar bolman nesilden nesle geçip gelýän öz nusgasy bar. Halylar gyzyldyr ak reňkli ýüňden dokalyp, olaryň käbir ýerinden inçejik ýaşyl we goňur zolaklar geçýär. Olaryň ömürem ýyrtyljak gümany ýok. Näçe geň görseňem, harby tölegiň agramlysyny aýallar töledi. Her bir türkmen aýalynyň kümüşden ýasalan bilezigi, monjugy, ildirgiçleri, gupbasy bolýar. Türkmenleriň atlaryndan başga esasy baýlygy şol şaýseplerden ybaratdyr. Kaufman şaý-sepleriň her funtyny ýigrimi bäş manatdan satyn aldy. Olar durşuna kümüşden bolup, ussat zergäriň elinden çykan zatlardy. Olaryň agramy-da ep-esli bardy. Iki bilezik bir funtdanam agyrdy. Olar ýukadan inli bolup, «S» harpyny ýada salýardy. Özlerem köplenç gyzyl çaýylan we maşat gaşlydy. Ruslaryň doýmaz-dolmaz nebsini kanagatlandyrmak üçin türkmen aýallarynyň ýüregi gyýlandyr... Ofiserler tarapyndan düzülen komissiýa on günläp kümüşleriň agramyny çekip, olara baha kesmek bilen meşgul boldy. Olar her gün ertirden agşama galman işlediler. Kaufmanyň bellän möhletine çenli ýygnalmaly salgydyň diňe ýarysyna golaýy, ýagny 20 müň funt sterling kabul edilip alyndy. Türkmenleriň beýle uly mukdardaky salgydy näçe jan çekselerem gysga wagtyň içinde ýygnap bilmejekdiklerine gözi ýeten Kaufman galan 22 müň bäş ýüz funt sterlingi indiki ýyl ýygnamagy makul bildi. Türkmenler beýle uly mukdardaky salgydy göwünjeňlik bilen beräýenlerinde hem birnäçe hepdäniň içinde ýygnap bilmejekdikleri göze görnüp durdy. Goşuna bolsa birinji sentýabra çenli, heniz sowuk düşmänkä çöllügiň içi bilen Buharanyň üstünden geçip, Daşkende tarap ýola düşmek hökmandy. Dogrudanam türkmenlere uly möçberdäki salgydy ýygnamak kyndy. Pul ýetmezçiliginden başga-da, her öýden näçeräk salgyt ýygnamalydygyny hem anyklamalydy. Öň aýdyp geçişim ýaly, türkmenleriň öz döwleti ýokdy. Olarda her öý üçin salgydy kesgitläp, tölemäge mejbur eder ýaly hiç kim ýa-da häkimiýet ýokdy. Olar ömür salgyt diýlen zady töläp görmänsoňlar, her hojalygyň näçeräk salgyt tölemelidigini, ony kesgitlemek üçin näme etmelidigini bilmeýärdiler. Salgydyň möçberi uly bolansoň, ýerli salgyt ýygnaýjylar guramasyny döretmek hökmandy. Kaufman olaryň ýaşulularyna kömek bermek maksady bilen, şular ýaly ýagdaýlarda näme etmelidigi barada görkezme berişdirýärdi. Kaufman olara salgydy her öýde näçe sygryň, goýnuň, atyň, düýäniň bardygyny hasaplap, şoňa görä ýygnamagy maslahat berdi. Emma ony türkmenlere düşündirmek kyndy. Olar kimiň maly köp bolsa, şonuň pulunyň azdygyny, şoňa görä-de, olaryň köp mukdarda pul töläp bilmejekdiklerini, pully adamlaryň bolsa pullaryny ýygnap goýup, umumy bähbitleriniň pul tölemekden boýun towlaýandyklaryny aýdýardylar. Kaufman olara pulsuz adamlaryň pullularyndan karz alyp, indiki ýyl onuň ýerine sygyr ýa-da goýun berseler boljakdygyny düşündirjek bolýardy. Ol ýaşululara puly hemmeleriň gatnaşmagynda karz almagy maslahat berdi. Gepiň gysgasy, ol türkmenlere milli bergini tölemek üçin öz guramalaryny döretmelidiklerini düşündirjek bolup, elinden gelenini etdi. Emma bu zatlar türkmenlere geňdi. Şonuň üçinem Kaufman olaryň öz aladalaryny özleriniň çözmelidigini aýdyp, ara goşulmagyny bes etdi... Mak GAHAN Iňlis dilinden terjime eden: Ýazgylyç ÇARYÝEW__ | |
|
| |
| Ähli teswirler: 0 | |