A.Tagan şu eserini ýazmadyk bolsa...
bu eserem käbir ýerjagazlara fanus tutupdyr.
näme üçin beýleki şahyr-ýazyjylarymyz gündelik, ýatlama, esse... ýaly eserleri ýazmandyrlar. gorksalar, ýazyp, gizlin saklaýmal-a. wagty gelende ýüze çykar ýaly.

J.Hudaýgulyň "döwür kyssasy" hem oňat eser. "kyrk ýylda..."ça ýogam bolsa.

Ýazmaýanlaryny näbilýäň,myhman?

köpüsi dünýesini täzeledi, gündelikleri welip ýok.

Ilki bilen... nämüçin Hydyr Derýaň özi ýazyp, ýygşyryp goýmady diýsene!... Hernä Atajan aga gündelik edip ýazypdyr, aslynda ýöne şu wakalary aýratyn eser etse-de bolardy (beýleki şuňa meňzeş bolan wakalary bir sapaga sepläp, ullakan beýik roman!)
Ýöne nämüçin ýazmandyklaryny men aýdaýyn. Şol 37/38-de geçirilen aksiýa, aslynda, maksadyna ýetdi, nyşanasyna urdy. Şonuň üçin. Şondan galan dagdyrama, ziňkildeme... howatyr sözi-hä bärden gaýdýar, zähretelek sözi bar, ine, şol.
Ýazyjy-şahyrlary, intelligensiýany hatda kabinetinde, stol başynda, kagyz bilen ýeke galanynda-da ganyna, süňňüne siňen eýmenç gorky belasy terk etmedi.
Şonuň üçin hiç biri ýazmady.
Şo kitapda Atajan aga aýtmandyr, ýöne özüm çaklaýan: Hydyr Derýa şu wakanam, iki bolup tokaýyň jümmüşindäki adam-garasyz, janly-jemendesiz daçada gürrüň beren bolaýanda-da, aňýan, pyşyrdap gürrüň berendir.
Men olara gorkak diýjek bolamok. Daş edewersin, olaryň ýagdaýyna doly düşünýän. Olar gaty aýylganç döwri başdan geçiren adamlar. Hatda Hydyr Derýaň ekizjelerini jaýlaşmaga barmadyk adamlara-da, meger, düşünse bolýandyr (düşünesiň gelmese-de). Olaryň ýerinde Hydyr agaň özi bolsa bararmydy? Kim bilýär. Bu aýry mesele.
Ady agzalan Akmyrat Orazyňky ýaly ekstremal mertlik - fenomen bolaýmasa.
Sowet döwrüni süýji küýseg bilen ýatlaýan adamlar mydama özleriniň ýaşlyk duýgularyna, şahsy ýatlamalaryna berlip, salgyma aldanýarlar. Haýsyndan sorasaňam, öz durmuşyna degişli, durnukly, keýpiçag günlerini ýatlar, başgalaryň başyndan inen musallaty "adatdan daşary ýagdaý" hasaplar. Aslynda diňe bir adamyň tragediýasam - umumy adamzadyň tragediýasy. Hydyr Derýaň tragediýasy - meniň tragediýam.
Ine, diňe şunuň ýaly tragediýalaram garaşsyzlygyň, erkinligiň näderejede mukaddes zatdygyny görkezýär, meniň pikirimçe. Haýsydyr bir imperiýaň (ol näderejede beýik bolsa bolubersin, bu olaryň öz kompleksi) welaýaty, okrainasy bolanyňdan, şu garaşsyzlyk üçin, şu 37/38-i getirmezlik üçin, ykbalyňy şol troýkaň eline, çekistleriň eline bermezlik üçin janyňy orta goýanyňa degýär (bu näderejede pafosly ýaňlansa-da), sebäbi gözüm ýetip dur: gelmegine ýol berdigiň - öldügiň.

Atajan aganyň ýatlama essesini birnäçe ýola okadym. Diýseň gowy kitap. Özüm gündelik, ýatlamalary, bolan wakalar esasynda ýazylan çeper eserleri okamagy halaýan. Dogurdanam "kyr ýylda ýazylan kitapdan" bölek ýatlamalary şu saýtda goýsaň gelişmän durmaz. Meselem "Bir kastýumyň taryhy" ýaly bölümlerini.

Şonýalak bir niýetim bar, Medi Sinaýewiç. Nesip bolsa.

37-38-nji ýyllardaky repressiýa gaty aýylganç bolupdyr. Sürgün, Türme, Gulag lagerler, atuw. Sähel bahana tapylany gümläp otyrypdyrlar. Şol repressiýa jany-teni bilen gatnaşan ýolbaşylaryň, nkwd-çileriň köpüsini şol döwür atylypdyr. Meselem Türkmenistanda köp adamynyň basylmagyna, atylmagyna sebäp bolan sekratar Papogyň özünem atdylar. Moskwada şu işleriň başynda otyran Ýežowam atyldy.

Beriýa-da atyldy, ýöne stalinden soň. çakym: ol "game of thrones"uň gurbany boldy.

Şu wakanyň ýene bir aýylganç, edebiýatda açyp bolaýjak gahrymany -  "öz çagalaryny gözüniň öňüne getirip", "halk duşmanyny" ogullaryny jaýlamaga goýberip bilen "suduň başlygy". Olam şol wakalardan öň ýönekeý adam bolandyr belki, onuňam, meger, aýdyşyňyz ýaly, özüniňem başyndan näme injegi belli däl.
Mehanizm bir üwäp başladygy, etiň parhyny bilenok.

Şol döwürde şeýle ýagdaý bolupdyr. Her kalhozuň oba şura başlygynyň görkezmesi, goly bolmasa şol kalhozdan jezalandyrmak üçün nkwdçiler adam alyp bilenok eken. Her kalhoza plan diýen ýaly görkezme gelýär plança maşgala sürgüne ýollanmaly, plança adam halk duşmany hökümünde basylmaly . Oba şura spisok berýär we ýygnalýar.
Mary raýonynyň Aşgabat kalhozy. Oňa 4 uçastok oba degişli Gyzylagranom, Moltow, Sowet hem-de 8-nji mart. Kalhozyň oba şura başlygy ýeke adamada basylmaly diýip gol çekmändir. Bigünä adamlaryň hähak gitmegini islemändir. Netijede oba şuraň özüni ýygnapdyrlar. Oba şurasynyň mert durmagy bilen kalhozyň ýaşaýjylary Stalin pidasy bolmandyr ýa-da az bolupdyr. Türkmenistanda repressiýa duçar bolmadyk ýeketäk oba diýip berýär taryhçy.

Ýokarky getirenlerime fakt diýip bolmaz, men anyk bilemok. Men muny okuwçy döwrüm taryhçy Kakajan Muhammetberdiýewiň 4-nji klas üçün çykarylan taryh kitabyndan okaýdym oýdýän. Ondan bäri ençe ýyl geçdi, wakalary başgarak beýan eden bolmagymam müňkin. Ýöne çyn bolmagam müňkin çünki taryhçy Muhammetberdiýew şol obada doglan, repressiýa döwri 13-14 ýaşly oglan, şaýadam bolandyr.