09:10 Adyl kazy (iki perdeli pýesa--rowaýat) | |
| ADYL KAZY (Iki perdeli pýesa-rowaýat ) Oýna gatnaşýanlar: 1. Ş ä h e r k a z y s y —A b d y r a h m a n i b n A b d y l h a l y k (30-40 ýaşlaryndaky, mäşbürünç sakgally, ýüzünden nur ýagýan, peşeneli, sowukganly, edep-ekramly we ylymly adam). 2. K a z y n y ň k ä t i b i .(20-30 ýaşlaryndaky, salyhatly, ýigit). 3. K a z y n y ň a ý a l y . (25-35 ýaşlaryndaky aýal). 4. T ä j i r l e r . 5. Ş ä h e r h ä k i m i : —Ş e m s e l – M u l k U t m a n ibn Nyzam el-Mulk (35-45 ýaşlaryndaky adam). 6. B a k g a l l a r . 7. Ş ä h e r Ý a ş a ý j y l a r y . 8. J a r ç y. 9. O g r y— J a n p e n a k ä r, M a h m y t S ü l e ý m a n o g l y (I-nji perdede 40 ýaşla meňzeş sakgally-murtly, hüžžük saçly, sal-sal eşikli adam. II-nji perdede 30-40 ýaşly peşeneli, salyhatly, şäher kazysyna meňzäp duran görmegeý adam). 10. Ý a s a w u l l a r we h y z m a t k ä r l e r . 11. Ç a ý h a n a n y ň h o j a ý y n y we onuň H y z m a t k ä r i 12. J e l l a t . 13. Z y n d a n y ň s a k ç y s y . 14. J e n a ý a t ç y l a r . I-nji perde Waka orta asyrlarda, Jelaleddin Mälik şa Alp-Arslan oglunyň şalyk süren döwründe, Beýik Seljuk döwletiniň gadymy şäherlerleriniň biri bolan Merwde bolup geçýär. Şäher bazary. Jarçynyň sesi eşidilýär. J a r ç y . Ah - how, adamlar, “eşitdim-eşitmedim”, diýmäňler ho-o-o-ow! Şu gün öýle namazyndan soň, bazar sowulan badyna, şäher kazysynyň edarasynyň howlusynda, şalar Şasy Beýik Patyşamyz Jelaleddin Mälik şanyň permany yglan ediljekdir-le, h-o-o-ow! ( Süýem barmaklaryny gulaklarynyň deşiklerine dykyp, çasly sesi bilen J a r ç y sahna çykýar.) Ol permanda ynsanperwer patyşahy älemimiziň ogly—mirasdüşer şazadanyň (Goý, olary Allatagala Öz penasynda saklasyn!), sag-aman ýörişden dolanyp gelmegi mynasybetli günägeçişlik okaljakdyr-la, ha-a-a-ow! Perman okalyşa mydarasy bar bolan erkek adamlaryň hemmesi barmalydyr-la, ha-a-a-ow! Perman okalandan soňra, mätäç we garyp-pukaralara patyşanyň we onuň nebereleriniň başyndan sadaka beriljekdir-le, ha-a-a-ow! Goý, Allatagala patyşamyzy, şazadamyzy we olaryň neberelerini beladan-beterden aman saklasyn! ( J a r ç y gidýär.) Kazynyň huzury. K a z y haly ýazylan beýigräk sekiniň üstünde aýbogdaşyny gurap, öňündäki tekjedäki açyk kitaby okap otyr. Birneme pesräkde onuň K ä t i b i öňünde goýulan pessejik tagtyň üstindkäki kagyzlara-resminamalara seredip otyr. K a z y n y ň huzuryna bakgallaryň biri eleşan gedaýy-ogryny tutup getirýär. B a k g a l . Siziň alyjenabyňyz! Biz şu ogrudan bizar bolduk, her gün birimiziň zadymyzy ogurlaýar. Özi hem örän ökdeläpdir—bu zaňňaryň yzyndan kowup ýetýänçäň ogurlan zadyny gürüm-jürüm edýär. Ynha, şu hut gün meniň halwamy ogurlap gaçdy, yzyndan ýetýänçäm bir gadak halwamy ýuwdup ýetişdi ( O g r y n y ň ýeňsesinden iteläp goýberýär. O g r y sesini çykarman başyny aşak sallap dur.) K a z y ( O g r y n y boýdan-başa synlap durşuna, oňa ýüzlenýär). Şu bakgalyň aýdýanlary dogrumy? Ýalan sözleseň kyýamat güni otdan ýasalan dürre bilen saýgylarlar. O g r y (Eleşan eşiklerini düzedişdirip, gorkusyndan galpyldap durşuna). Hut şeýle, hökümdar. K a z y . Men hökümdar däl. Maňa ýüzleneňde “siziň alyjenabyňyz!” ýa-da “tagsyr” diýäý! Kişiniň emlägine el urmagyň külli günädigini bileňokmy? O g r y . Wah, bilýän-le, siziň alyjenabyňyz! Men açlygyma çydap bilmän aldym, iki günden bäri agzyma ýekeje nohut hem girenok. K a z y . Öňki ogurlyklaram açlyga çydaman etdiňmi? O g r y (başyny sallap). Hawa, tagsyr. K a z y . Iýjek owkatyňy halal gazanjak bolup, synanyşyp gördüňmi? O g r y . Siziň alyjenabyňyz, agyr işlemäge gurbatym ýok.Ýeňil-ýelpaý işlerem bize ýetdirenok. Bakgallaryň birnäçesine ýüz tutup bardym, gapysyna ýetmänkäm, hyzmatkärleri ýeňsämden towlap, köçä zyňyp goýberýärler. K a z y . Şu bakgalyň gapysyndan hem bardyňmy? O g r y . Haw-wa... K a z y . Düşnikli. ( B a k g a l a ýüzlenip.)Ynha, görüp dursuňyz, bu bende iýilen halwanyň öwezini hiç haçan hem dolup bilmez. Şerigatyň kanuny boýunça munuň ogurlyk eden goluny çapmaly. Bu bende açlygyna çydaman ýene ogurlyk edäýse, ikinji goly hem gidýär. Ondan soň ol talabançylyk etmäge hem ukypsyz bolar. Birinji gezek kazylyk mesele ýüze çykanlygy üçin munuň jezasyny kyrk gamçy berseňem boljak...( Gapdala.) Ol bir üfleseň ýykyljak, munuň niresini dürrelejek? Üçünji dürrede amanadyny tabşyrar. ( O g r a ýüzlenip.) Bar, sen höküm çykarýançam daşarda garaş! ( O g r y Ý a s a w u l bilen daş çykan badyna, kazy täjire ýüzlenip.) Ýaňkyň kyrk dürre haky bar, ýöne birinji dürrede jan berermikä diýýän—şeýdip ikimizem uly günä galarys. Näme etmeli? B a k g a l (geňirgenip). Näme etmelidigini menden soraýarsyňyzmy, tagsyr? K a z y . Hawa. B a k g a l . Tagsyr, biz şu ogrydan bizar bolduk... K a z y . “Biz” diýýäniňiz kimler? B a k g a l . Biz täjirler, bakgallar... K a z y . Onda men Size bir maslahat bereýin. Muny dürre jerimesini göterer ýaly hemmäňiz bileje birneme bakyň, etine-ganyna gelensoň, getiräýiň, biz onuň jezasyny hökman bereris. Ýöne ýene bir zady ýatdan çykarmaň: ol ýene açlygyna çydaman öňki kesbi-kärine başlamagy mümkin, şonuň üçin oňa wagtal-wagtal aýdan-diýen sadakaňyz bolsa berip duruň! Bu barada ýoldaşlaryňyz bilen masalaşatlaşyň! Hökümi ertir kätipden alarsyňyz, onda “ogrynyň jezasy kyrk gün yza süýşürilýär” diýilip ýazylar. B a k g a l (kellesiniň ýeňsesini gaşap durşuna, birneme oýlanýar). Maslahatyňyz üçin Taňry ýalkasyn! Hany, men ýoldaşlaryma sala salyp göreýin... (Gidýär.) K a z y (gapyda duran ýasawula). Ýaňky pukarany meniň howlyma eltip gaýt! Öýdäkilere tabşyr: bu bendäni mazaly naharlasynlar, hem meniň egnimden çykan geýim-gejimimi we aýagyna sygaýjak aýakgabymy berip goýbersinler! ( Gapyň ýanynda duran Ý a s a w u l baş egip, çykyp gidýär.) K a z y ( K ä t i b e). Indiki garaşýan kim? K ä t i p ( öňündäki kagyzlaryna seredip). Tebibiň üstünden arz bar. K a z y . Ilki arzaçy girsin. (K ä t i p gapyda duran ýasawula yşarat edýär. Ýasawul daş çykyp, A r- z a ç y n y getirýär.) A r z a ç y . ( K a z y ň ýakynyna baryp, oňa baş egýär). Essalawmaleýkim merhemetli kazy! K a z y . Waleýkimessalam. Aýdyberiň, diňleýän! A r z a ç y . Tagsyr, aýalym bilen ýaşaşyp ýörenime alty ýyl boldy. Toý edenimizden soň bir ýyl geçdi, iki ýyl geçdi perzendimiz bolmady... Üçünji ýyl tebibe ýüz tutdyk. Ol hem “seniň aýalyň ýene üç aýdan öler” diýdi. Elbetde, Biribaryň bize nebsi agyrandyr-da: aýalym diýilýän döwür geçip gidensoňam ölmedi, emma gudrat bilen aýalym hamyla-da boldy, indi basym, nesip etse, dogurmaly. K a z y . Arzyňyzy beýan ediň! A r z a ç y . Arzymy aýtsam, tagsyr, şol tebip ýalan sözläp, aýalymy gorkuzdy, Allahyň ýazan ýazgydynyň garşysyna gidip, küfür gepledi. Anha, aýalym ýaşap ýör-ä, ölenog-a... K a z y (ýylgyryp). Siz aýalyňyzyň diri galanyna begenýäňizmi, ýa gynanýaňyzmy? A r z a ç y (ör-gökden gelip). Elbetde, tagsyr, begenýän. K a z y . Siziň maksadyňyz näme? A r z a ç y . Ýalan sözläni üçin ol tebibe belki, kyýamat güni dowzah ody garaşýandyr. Ýöne tagsyr, aýalymy gorkuzany üçin tebibe jeza bermeseňizem, temmisini alanyny göräýsem razy bolardym. K a z y (gapyda duran ýasawula). Tebip gelen bolsa girsin! ( Ýasawul T e b i b i içerik salýar.) Te b i p (başyny egip). Essalawmaleýkim, tagsyr! K a z y Waleýkimessalam. Siz şu adamy tanaýaňyzmy? Te b i p . Elbetde, tagsyr. Bu adam aýaly bilen bir ýyl mundan owal önelgesizlik sebäpli maňa ýüz tutdylar. Şondan bäri bu adam “ meň aýalymy gorkuzdyň” diýip maňa azar berip, günüme goýanok. “Men saňa jeza berdirerin” diýýär. Bu adam maňa aýalyny ilki getirip görkezende örän semizdi, on puta golaý agramy bardy, daljygyp, haşlap demini zordan alýardy. Men bularyň çagasyzlygynyň düýp sebäbini anykladym. Ol aýala çaga gerek bolsa ol diňe horlanmalydy, başga çykalga ýokdy. Şol sebäpli hem men bularyň haýryna “basym aýalyň öler” diýip,Taňrynyň öňünde ýalan sözlemeli boldum. Meniň sözüm täsir etdimi-nämemi, iki aýdan soň ol aýal horlanyp, ýarpy agramyny ýitiripdir; öňküsinden has ýaşalyp, owadanlaşypdyr, tanar ýaly bolmandyr. Indi hem hamyla galypdyr. Bu nadan begenjine toý bermeli welin, meň ýakamdan tutup, ile ryswa edip barýar, tagsyr. K a z y ( A r z a ç a ýüzlenip.) Şu tebibe duşmankaňyz aýlaňyza näme iýdirp-içirýärdiňiz? A r z a ç y . Islän zadyny, tagsyr. Guşuň süýdi diýse-de tapjak bolup dyrjaşýardym, onuň diňe iýmitine her gün bir dirhem sowýardym. K a z y . Aýalyňyzyň semizlikden saplanyp, gelşikli, salyhatly bolany üçin zyýan ýa, ýitgi çekdiňizmi? A r z a ç y . Hawa-la. Täze egin-eşik almaly bolduk, könelerini gasdyrmak üçin tikiniçä töledik. K a z y . Tebibe “aklyk” berdiňizmi? A r z a ç y ( T e b i b e hyýrsyz seredip). Bu kezzap, tas aýalymyň ýüregini ýaryp, meni dul goýupdy. Men muňa “aklyk” bererinmi?! Belany alsyn. K a z y . Hany, köşeşiň! Harajatlaryňyzyň umumy möçberi näçeräk bardyr? A r z a ç y . Yigrimi-otuz dirhem bardyr. K a z y . Aýalyňyz “ölerine” garaşyp, gaýgydan ýaňa iki aýlap duz datmandyr, şol sebäpli onuň diňe iýmiti üçin altmyş dirhem tygşytlapsyňyz. Diýmek, Siz otuz dirhem bilen utuş gazanapsyňyz, üstesine-de basym, inşallah, arzuwyňyza ýetersiňiz—çagaňyz bolar. “Bendäm bendäme sebäp” diýileni, meger, beýik Biribaryň emri bilen Siz öz aýagyňyz bilen hut şu tebibe baran bolmagyňyz mümkin. Şonuň üçin ( A r z a ç a soragly nazary dikip) haýyr işden şer gözläp oturmagyň özi agyr günä bolamazmy?! A r z a ç y (aňk-taňk bolup, eýlesine-beýlesine garap). Tagsyr, men düşündim. Men “toba ‘ diýdim ( T e b i b e ýülzenip). Meni bagyşlaň! K a z y ( T e b i p bilen A r z a ç a ). Ýagşy. Ikiňiz biri-biriňiz bilen indi düşünişdiňizmi? T e b i p bilen A r z a ç y ( ikisi iki ýerden). Hawa. K a z y . Ikiňizem biri-biriňizden razymy? A r z a ç y . Razy. T e b i p . Hawa, razy. K a z y. Razy bolsaňyz, mesele çözüldi diýip yglan edýärin, size gaýtmaga rugsatdyr. ( T e b i p bilen A r z a ç y çykyp gidýäler.) K a z y ( K ä t i b e ). Indiki nobat kimiňki? K ä t i p . Kitap dawasy, tagsyr. K a z y . Çagyr! ( K ä t i p gapydaky ýasawula yşarat edýär.) Ýa s a w u l bilen ş ä h e r i ň Ý a ş a ý j y l a r y girýärler B i r i n j i r a ý a t . Essalawmaleýkim! I k i n j i r a ý a t . Essalawmaleýkim! K a z y ( ş ä h e r i ň Ý a ş a j y l a r y n a ). Waleýkimessalam. Näme arzyňyz bolsa aýdyberiň, diňleýän! B i r i n j i r a ý a t . Tagsyr, şu adam meniň atamdan miras galan kitabymy alyp gidenine indi alty aýdyr, yzyna gaýtaranok. Her gezek kitabymy almaga baramda her dürli bahana tapýar. K a z y ( I k i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Bu şeýlemi? I k i n j i r a ý a t . Hut şeýle, tagsyr. K a z y . Onda näme, iliň amanat zadyny gaýtaryp bereňzok?! I k i n j i r a ý a t . Tagsyr, bu adam maňa “ogry” diýip, meni şähere masgara etdi. “Ýene sähel wagt galdy, sabyr et, bu kitapdan öwrenmeli zatlarym bar, käbir ýerlerini göçürip alýan, eglenmeli boljak” diýip, men muňa kän aýdyp-düşündirdim, onda-da eňek bermän Size ýüz tutup, arz edipdir. K a z y ( B i r i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Ol kitabyň ady näme? B i r i n j i r a ý a t . Bilmedim. (Müýnli.) Tagsyr biz, bir, sowatsyz adamlar-da... K a z y . Ony görseňiz tanarmysyňyz? B i r i n j i r a ý a t (ikirjeňlenip). Näbileýin,tagsyr... Ol ak mata dolangydy... K a z y . Ol kitabyň adynam bileňzok, daşyndanam tanaňzok. Siziň eliňize gabat gelen kitaby tutdyraýanlarynda-da parhyny biljek däl. Ýagşy. Kitabyňyzy yzyna gaýdyp alansoňyz ony näme etmekçi? B i r i n j i r a ý a t (gatyrganyp). Näme edemde, näme, öz zadym. Dolapjyk sandygyma salyp goýaryn, belki agtyklam-çowluklam okar. K a z y ( I k i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Ol kitabyň adyny bilýäňizmi? I k i n j i r a ý a t . Hawa. “Ýusup-Ahmet”. K a z y ( B i r i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Ol kitabyň bahasyny näçe hasaplaýaňyz? B i r i n j i r a ý a t (Birneme oýlanyp, soň dylym-dylym edip). Aý, ( I k i n j i r a ý a t a tarap öwrülip.) bir köşekli düýe bolsa berip goýbererdim... K a z y ( I k i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Ol kitabyň bahasy, Siziň pikiriňizçe, näçä durýar? I k i n j i r a ý a t . Tagsyr, ol kitabyň bahasy ýokdyr—onuň bahasy bimöçberdir. Ol kitapdan men köp many alyp, durşyma özgerdim, köpleri özgertdim. Sansyz sogaply kitap. K a z y ( B i i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Siz kitabyňyzy bir köşekli düýä satmaga razymy? B i i n j i r a ý a t (begenip). Wah, hawa-la, razy-la. K a z y ( I k i n j i r a ý a t a ýüzlenip). Kitabyň eýesiniň ( B i r i n j i r a ý a t y eli bilen görkezip.) talap edýän bahasyny berip, kitaby satyn almak niýetiňiz barmy? I k i n j i r a ý a t. Yok, tagsyr. (Ýüzüni sallap.) Meniň şu egin-başymdan başga baýlygym ýok. Eger bolaýanda-da, men bular ýaly gymmatbaha kitaba sähelçe pul töläp, adalatsyzlygym üçin Hudaýyň öňünde ýazykly bolaryn. K a z y (Birneme oýlanyp). Ýagşy. (Kätibe.) Höküm taýynla! Birinjiden: arz edýän raýatyň islegini, ýagny onuň kitap ogrylygynda aýyplaýan arzyny inkär etmeli; ikinji: kitabyň eýesine talap edýän bahasyny pula öwürip, şäheriň gaznasyndan tölemeli; üçünjiden bolsa: kitaby gymmatbahaly emläk görnüşinde, şäher kitaphanasynyň ygtyýarlygyna geçirmeli we ony aýawly, ömürlik saklamaly. ( B i r i n j i r a ý a t a.) Çözgüt bilen kagatlandyňyzmy? B i r i n j i r a ý a t . Hawa. K a z y ( I k i n j i r a ý a t a). Kitaby ýanyňyz bilen getirdiňizmi? I k i n j i r a ý a t. Hawa. (Goltugyndan ak mata dolangy kitaby çykaryp, K a z a uzadýar.) K a z y ( Kitaby K ä t i b e berýär). Häzir meniň ýasawylym bilen gidiň-de, şu çözgüdiň esasynda kitaby kitaphana tabşyryň. Soňra ýene kitaby ulanmagy dowam etdirjek bolsaňyz, onda kitaphana dil hatyňyzy goýuň. ( Möhür basylan kagyzy I k i n j i r a ý a t a uzadýar. I k i n j i r a ý a t bilen Ý a s a - w u l çykyp gidensoňlar, K a z y çözgüdiň ikinji nusgasyna möhür basyp, B i r i n j i r a ý a t a uzadyp durşuna oňa ýüzlenýär.) Meniň ýasawulym bilen gidiň-de, şäher gaznasyndan kitabyň puluny alyň! B i r i n j i r a ý a t (begenjine ýylgyryp). Taňryýalkasyn, ömrüňiz uzak bolsun, tagsyr! (B i r i n j i r a ý a t bilen Ý a s a w u l çykyp gidýärler.) Kazynyň öýi. Kazy agşamara howlusyna girende, onuň aýaly bir eli desmally, bir eli kündükli adamsynyň öňünden çykýar. K a z y n y ň a ý a l y . Salämälik! K a z y . Aleýiksalam! ( Sekiň üstüne geçip oturýar-da sellesini çykarýar. Ellerini öňe uzadyp aýalynyň akydyp duran kündüginden ellerini ýuwýar.) Häli bir ýoksuly ugradypdym, şoňa çaý-nahar berdiňizmi? K a z y n y ň a ý a l y ( K a z a desmal uzadyp durşyna). Hawa merhemetlim, aýdyşyňyz ýaly etdim. (Geňirgenip.) Öýleden soň iki sany adam iki at bilen bir taýy atýataga salyp gitdiler. Ol atlar bizemi? K a z y . Ýok-la, keýwany sen meň para almaýanyma belet ahyry. At eýeleriniň taý üstündäki dawalaryny çözmeli—biri “meň taýym” diýýär, beýlekisi hem “taý meniňki” diýip tutýar. Ikisem bir-birlerini ogurlykda aýyplaýarlar, şolaryň dawasyny çözmeli. (Ýanyndaky jaňjagazy alyp jyňňyrdadýar. H y z m a t k ä r peýda bolýar. H y z m a t k ä r e .) Ýatakdaky şu gün gelen baýtallara we taýa üç günläp diňe suw bermeli. Gowa ýekeje sypal ýa bir däne arpa gaçaýsa jerimäňizi alarsyňyz. ( Eli bilen gitmegi rugsat berýär, H y z m a t k ä r baş egip çykyp gidensoň, aýalyna ýüzlenýär.) Keýwany diýýän-ä, senem, ogluňam üç günüň açlygyndan çykansoň, öňüňize nahar getirip berseler, ilki özüň iýermiň ýa ogluň doýýança garaşarmyň?! K a z y n y ň a ý a l y . Elbetde, oguljygymy ilki doýuraryn, mähribanym. K a z y . Haýwanlaňam adamdan känbir tapawudy ýok, bir gepläp bilenok diýäýmeseň. Atyň eýeleri ýene üç günden atlaryny almaga gelerler, şonda diňe iki nowa iým guýup, taýyň kimiňkidigini bileris. Haýsy baýtal dawaly taýy gapman-depmän, ýanyna goýberip, tä oguljygy doýýança seredip dursa, taý hem şonuňky bolar. K a z y n y ň a ý a l y (içini çekip). Hiý, wiý, kakasy, bu nirelerden kelläňe gelip ýör?! K a z y . Ezizim, men seni işdekämem hakydamdan çykaramok. Häli bu dawagärler edara gelip arz edenlerinde, “Beh, keýwanym, ogly ajygyp gelende, duz datman, tä balasy iýip bolýança ýüzüne seredip oturýar. Hemme enelerem birdir-le” diýdim. K a z y n y ň a ý a l y (ýylgyryp). Senden aýlanaýyn, mähribanym! ( K a z y ň başyny sypap durşuna.) Naharyňy gyzdyraýynmy? K a z y . Hawa, çaý hem getir! (K a z y n y ň a ý a l y çykyp gidýär. H y z m a t k ä r gelip baş egip durýar. K a z y oňa ýüzlenip.) Aýdyber! (H y z m a t k ä r sesini çykarman elindäki haty baş egip K a z a gowşuryp çykyp gidýär . K a z y haty okap oturyşyna.) Hä... Ertir Gün naýza boýy galanda şäher häkiminiň huzuryna barmaly. Bä-ä, näme beýle gyssagly iş çykdyka?! Eli mejimeli Ka zy n y ň a ý a l y girýär. Ka z y n y ň agşamlyk naharyny saçagyň üstüne goýyşdyrýar. K a z y n y ň a ý a l y . Ol ýoksul entek hem gidenok. At ýatakda, seýise “Meni işe alaý!” diýip ýalbaryp dur ekeni. K a z y (naharyny iýip bolansoň). Bar, ony çagyr! ( K a z y n y ň a ý a l y çykyp gidýär. Biraz salymdan gapydan täze eşikli O g r y girýär.) O g r y (başyny egip durşuna). Essalawmaleýkim, tagsyr! K a z y Waleýkimessalam! Çaý-nahar berdilermi? O g r y Hawa. Köp minnetdar, tagsyr! K a z y Edil saňa ýarar ýaly häzir iş ýok. Arasynda habar tutup dur, ýöne ogurlyk edäýme! Ajyksaň hökman gel, naharlarlar. Bolýar, gaýdyber! ( O g r y baş egip çykyp gidýär.) Şäher häkiminiň köşki. H ä k i m tagtyň üstünde otyr. Gapynyň agzynda ýasawul dur. Gapydan dört-bäş sany nepis we baý geýniwli T ä j i r l e r girip, H ä k i m e salam berip, baş egip durýarlar. H ä k i m Waleýkimessalam! Geçiň oturyň! (Eli bilen yşarat edýär. T ä j i r l e r haly ýazylan sekiniň üstüne geçip oturýarlar.) Öý-içerler, mal-halyňyz amanmy? Söwdalar ugrunamy? T ä j i r l e r (ýerli-ýerden). Hawa, hawa, Hudaýa şükür! B i r i n j i t ä j i r (ýýerinden turup, baş egýär). Goý, Alla biziň Patyşamyzyň we onuň maşgalasynyň başlaryny dik edip, Öz penasynda saklasyn! Siziň alyhezretiňiz, Patyşahy älemimiziň saýasynda we Siziň howandarlygyňyz bilen biziň söwdalarymyz gün-günden rowaç alýar. Hudaýa şükür ogurlyk azaldy, talaňçylyk ýok. Patyşamyzyň at-owazasy dünýä ýaýrady, daşary ýurtlara-da arkaýyn gidip-gelip bilýäris. Ýöne bize öz şäherimizde ynjalyk ýok. Şäheriň kazysy bizi günümize goýanok. I k i n j i t ä j i r ( ýýerinden turup, baş egýär. Daş-töweregine garanjaklap). Tagsyr, näteňet-aý ol. Gepe-söze düşünenok, girim-çykymy bilenok. ( Oturan T ä j i r l e r i ň biri I k i n j i t ä j i r i ň donunyň syýyndan çekip ony oturdýar.) Ü ç ü n j i t ä j i r (ýerinden turup baş egýär). Siziň alyhezretiňiz, Allatagala şaýatdyr, hüşür-zekatymyzy berip durus. Şäherimiziň abadanlaşmagyna ýardam edip gelýäris... D ö r d ü n j i t ä j i r (ýerinden turup baş egýär). Indi bizem nyrhlarymyzy galdyraýmasak... B i r i n j i t ä j i r Tagsyr, biz-ä eýdip-beýdip günümizi göreris welin, ortatap söwdagärler çökmegi mümkin, olaryň gazanany bezenenine ýetenok. Salgydyň möçberini azaltmalymy-nämemi. (Oturýar.) H ä k i m Salgyt ýygnamak kazyň borjuna girenok. Ol bikanun salgyt tölemeýänleri yzarlaýar. Salgydyň möçberini her ýyl men kesgitleýän. Özüňiz bilýäňiz, geçen ýyl gurakçylyk boldy, şol sebäpli harjymyz birneme köpeldi. Bu ýagdaý elmydama bolup duranok, ahyryn. (Ýylgyryp.) Siz, täjirler şäheriň iň tanymal, sözi ýöreýän adamlary; şäheriň söýgetleri. Şu güne çenli abraýyňyzy saklap gelýäňiz, mundan beýläk hem Biribar işiňizi ugruna etsin! Elbetde, men kazy bilen gürleşerin. Indiden beýläk hem biz birek-birege düşünişip işläris diýip sizden umyt edýärin. Goý Allatagala sizi, maşgalaňyzy we patyşamyzy aman saklasyn! Arkaýyn işläberiň, elmydama arkaňyzda dag bar ýaly duýuň! Sag boluň! (Täjirler baş egip çykyp gidýärler.) Gapydan baş egip Ka z y girýär. K a z y (baş egip). Essalawmaleýkim! ( H ä k i m bilen görüşýär.) H ä k i m . Waleýkimessalam! Geliň, geçiň, oturyň! ( Eli bilen K a z a ýer görkezýär.) Içeri-daşaryňyz, maşgalaňyz, kowum-garyndaşlaryňyz amanmy? K a z y . Allaha şükür, oňatçylyk. Siziňkilerem sag-salamatmy? H ä k i m . Sag boluň, minnetdar! Şükür edýäris, oňat. (Biraz dymyşlykdan soň.) Geçen hepde Abdylla ibn Maksudyň işine seredipsiňiz: şäher gaznasyna salgyt tölänokmyş. Şeýlemi? K a z y . Hawa, Siziň alyhezretiňiz. H ä k i m . Men Abdylla Maksud ogluny oňat tanaýan, ol her ýyl zekatyny berip, garyp-ýoksullara ýardam berýär. Remezan aýy iki gezek düýe soýup sadaka berdi. Ol şäheriň abraýly adamlarynyň biri, Siz hem ony salgyt tölänok diýip aýyplapsyňyz. K a z y . Belki, adalatly Taňrym Abdylla Maksud oglunyň günäsini ötüp, hüşr-zekatlaryny kabul edäýgeý! Şäher gaznasynyň salgytçylary onuň ämlägini seljeripdirler we gazna geçirmeli salgydynyň möçberiniň dörtden birini tölänligini anyklapdyrlar, galanyny tölemekden boýun towlapdyr. “Men Allahyň öňünde päkdirin, meniň adamlara eden ýagşylyklarymy siz bilmeseňizem, Onuň Özi hasabyny ýöredýändir” diýipdir. Abdylla ibn Maksudyň oňat adamdygyna meniň hiç hili şübhäm ýok. Ýöne, ol zekat bilen salgydyň aratapawudyny aýyl-saýyl etmän, garyşdyrjak bolýar. H ä k i m . Ony häzir salgyt diýip gyssasaň, zekat bermesini goýmagy mümkin, muňa eýerip şäheriň beýleki baýlary hem haýyr-sahawat işlerini kesmekleri ähtimal. K a z y . Tagsyr, baýlyk diýilýän zat hemme kişä nesip edenok. Onuň hözirini diňe Hudaýyň ýalkan adamlary görüp bilýär. Patyşa, häkim bolsa, baý adamlaryň baýlygyny ogrydan-jümriden gorap saklaýarlar we olaryň baýlygynyň köpelmegine ýardam berip durýarlar. Onsoň, näme, baýyň ynsabyna bagly: eger kyýamat gününden gorkýan bolsa zekatyny berer, eger-de patyşanyň gazabyndan eýmenýän bolsa-da, salgydyny tölär. Şu ýerde kimiň-kimden çekinýäni anyk belli bolar. Ynsaby päk adam zekatynam berer, salgydynam tölär. H ä k i m . Onda Siz Abdylla Maksud ogluna degişli kararyňyzy üýtgetmekçi däl-dä? K a z y . Hawa, üýtgedip biljek däl, tagsyr. H ä k i m . (öňündäki kagyzlary seljerläp durşuna, ol kagyzlaryň birine bir zatlar ýazyp, möhürini basýar.) Ýagşy. ( K a z a ýüzlenip.) Ynha bu ýerde bolsa (öňündäki kagyzlara seredip durşuna.) Ymamaguly Gafur ogly ogurlykda aýyplanylýar. Ýagny, ol köpri gurmak maksady bilen, şäher gaznasyndan on müň tümen pul alypdyr. Ol bir tanalýan, şäheriň abraýly adamsy bolansoň onuň sözüne ynanyp, girew hem talap etmändirler. Onuň ogurlygy subut edildimi? K a z y . Siziň alyhezretiňiz, gurulmaly köpri hakykatdanam gurulmandyr. H ä k i m . Ymamaguly Gafur ogly alty aýda gurulmaly köprini dört aýda gurandygyny we gurulan köprini ýaz gelende sil alyp gidenligini nygtaýar. K a z y . Biziň işgärlerimiz sorag-ideg edenlerinde, jaryň iki kenarynyň obalarynyň adamlary, gurulmaly köprüniň ýerinde hiç hili gurluşyk işleriniň geçirilmändigine güwä geçýärler. H ä k i m . Näme maslahat berýäňiz? K a z y . Halkyň puluny yzyna gaýdyp berýänçä zyndanda oturmaly bolarmyka, diýýän, tagsyr. H ä k i m . Zyndana salar ýaly, ol bir ganhor ýa garakçy däl, ahyry. Özi bilen deň bolmaly. Onuň elinden häzir on müň tümenlik baýlygyny alsak, onda onuň ezenegi galmaz, çöküp galar. Men ony tanaýan, ol beýlekiler ýaly tütjar baý däl. Şonuň üçin oňa “ogry” tagmasyny basmaly. Abraý oňa-da gerek, bize-de. Goý, ol şäher gaznasyndan karz pul kömegini alypmyşyn diýeli, her ýyl bir müň tümen berse, on ýylda üzüp dynar. K a z y . Siziň alyhezretiňiz, ýurdumyzyň kanuny boýunça, şäherimiziň raýatlaryny ýalkamak we ýazgarmak babatda iň soňky sözi aýtmak Patyşahy äleme we Size ygtyýar berilendir. Elbetde, men Siziň kararyňyz bilen ylalaşýan. H ä k i m . Başga maňa aýtjak zadyňyz ýok bolsa, Size gitmäge rugsatdyr. ( K a z y baş egip çykyp gidýär.) I-nji perdäniň soňy ©Kakajan Balkanow 2017 ý. | |
|
| |
| Ähli teswirler: 2 | |
|
| |
