Ussat! Ussat! Ussat!
Deňeşdirip göräýiň, özbekçesinden türkmençesi güýçli çykandyr şuň!Ömrüňiz uzak bolsun, Orazmyrat aga! Ýetireniň ömrüne-de bereket! Şeýle ajaýyp! Sagja boluň!

Gowy goşgy okadym ir bilen, sag boluň ýetirýänler, ýazýanlar.

ine-hä dosrumyzyň suraty.

1994-nji ýyl doglan.
tüweleme. şahyr kemi ýok eken.

ine-de original goşgysy.

ҚОН

Дантес – сиёсатдир,
Сиёсат – қўрқоқ!
Яхши биласиз-ку, Пушкинни мендан.
Жимгина кузатиб турган у суллоҳ
касларнинг шаллақи кўзи — секундант!
Лермонтов,
тепкини босмадинг нега?
Битта ўқ, атиги битта ўқ холос.
Бошига тегарди ёки бўғзига
ва омон қоларди исён, эҳтирос!
Усмон –
юрагимни ғажийди итлар,
Усмон –
қабргача такрорлар шеърим.
Ангори, қалами, қалби иркитлар,
Оҳ, сени йўқ қилди, паҳлавон Шерим.
Эй ажал, кўрмисан?
Тупурдим сенга!
Оқибат кетарсан ҳасаддан ёниб.
Тобакай шоирлар ғашинга тегар,
Шунчалар ширинми шоирнинг қони?!
Бу ҳол давом этар ҳали бегумон,
Суяги чуриклар ётибди урчиб.
Эй замин, эй осмон, эй чексиз уммон,
Мен сени бир сатр шеърга сиғдирдим,
Сен мени ўзинга сиғдириб кўрчи!
Сизнингча шоирни ўлдирмоқ — эрмак,
Ё лаззатланасиз жонини олиб.
Тутилган кўзгуни синдирган билан
ўнгланиб қолмас-ку, ботқоқнинг ҳоли.
Қўйинг ўз эркига:
яшасин, ёзсин,
Ундадир муҳаббат, ундадир нафрат,
Виждон уйғонарми мардона созсиз?
Оламни бузмайди шеър тўла дафтар.
Барибир бефойда,
калхаткўз жаллод
ортидан шарпадай эргашар, пойлаб.
Мақсадга эришар охир қай кеча,
Кўксига захролуд қўрғошин жойлаб.
Етар ғингшиганим,
англадим ногоҳ,
Булғаниб кетганда курраи бунёд.
Шоирнинг муқаддас қонида гоҳ-гоҳ
таҳорат олганча покланар дунё…

Гарчи сизга доим қиламиз хужум,
Тинмай айланади мудҳиш доира.
Бу қобил туфроқни тозартмоқ учун,
Қасдма-қасд туғилиб туринг, шоирлар!

Men şygryň çeperçiligi hakda däl-de, many-mazmuny hakda. Özem bu bellikler terjimeçä däl-de awtora degişli.

Elbetde, şahyryň öz ýaşan jemgyýeti, öz döwrüniň adalatsyzlyklary ýa-da häkimiýetler bilen konflikti – örän çynlakaý mesele. Magtymguly Pyragynyň gajar häkimiýetlerine ýa-da Annasoltan Kekilowanyň totalitar režime garşy ýanbermez göreşleri we olardan çeken jebirleri hemmämize mälimdir.

Emma sowet döwründe çagalykdan aňlara guýlan “Puşkin we Lermontow – öz galamy bilen halkyň azatlygy ugrunda göreşijiler, şonuň üçinem patyşa häkimiýeti tarapyndan gurnalan ganhorlyklaryň pidalary, hakykat ugrunda gurban bolan şehitler” diýen narratiwden ugur alyp, özümizi akmakçyl görkezýän şular ýaly gazaply goşgulary ýazmagymyzy bes etmäge wagt ýetmedimikä?

Şahyrlaryň taryh boýunça yzarlanylyşyna, zyndanlarda çeken jebirlerine ýa-da zalymlaryň ellerinden ölümine bagyşlap näçe şygyr düzülse azdyr. Men şu ýerde agzalýan Usmanyň kimdigini bilemok, belki ol, dogrudanam, hakykat, adalat, azatlyk... ugrundaky göreşiň şehididir. Emma näme üçin şygryň “bismyllasy” Puşkin bilen Lermontowdan başlanypdyr. Sebäbi öňi bilen şu iki “şehit” üçin göz ýaş döküp başlamak sowet döwründen gelýän däp. Ýogsam sen Puşkin-Lermontow barada näme bilýärsiň? Bilýän bolsaň şeýle goşgyny ýazarmydyň?

Puşkin bilen Lermontowyň patyşa häkimiýetine garşy çykandygy baradaky kompartiýanyň emri boýunça düzülen mife ruslaryň özleriniň ynanmaýan halyna bärde türkmen şahyrlarynyň ýüregi bilen uýup, birisiniň dagy “Russiýa, ýetiş! Şahyryňy halas et! Gozgalaň turuz!” diýip çygyrýan goşgusyna häzir towuklaram gülse gerek.

Dogry, bize çagalygymyzdan şeýle öwretdiler.

“Puşkin – rus halkynyň
Belli atly şahyry,
Azatlyk arzuw eden
Iň şöhratly şahyry”

diýen bent şahyryň suraty bilen bilelikde körpeleriň harplyk kitabynda bardy.

Emma sen mydama körpe däl ahyryn. Ulalaňda şahyr bolup, Puşkiniň ölmi barada şygyr ýazmakçy bolsaň, ýaltanma-da ilki onuň mirasyny oka, soň durmuş hekaýatyny. Nämäniň nähili bolandygyny öwrenip, onsoň onuň ölmüni syýasat bilen baglanyşdyryp goşgy düz. Emma ýokarky bendiň üçünji setiriniň hem, şahyryň azatlyk üçin ölendigi baradaky saňa öwredileniň hem hakykata dahylynyň ýokdugyny bileniňden soň, belki ýazmarsyň.

Onsoňam Puşkiniň ölümi her niçigem bolsa köşk toparlary bilen baglanyşykly bolan bolsa, ony öz degsinjik häsiýeti netijesinde kursdaşy tarapyndan duelde öldürilen Lermontowyň ölümini bir sapaga düzmek – propoganda üçin emeli döredilen shema. Duel bolany bilen bu ölümleriň sebäpleri başgaça meseleler.

Eýsem Puşkiniň we Lermontowyň häkimiýetler bilen konflikti ýokmudy?

Puşkin – pomeşşikdi, ýagny baý gul eýeleri bolan baýarlaryň neslindendi. “Patyşa obasy” diýilýän ýerdäki geljekki patyşa emeldarlaryny taýýarlaýan elita mekdebinde okapdy. Eýeçiliginde tutuş obalar bardy. Ol rewolýusioner-ä däl, hiç hili demokrat hem, liberal hem däldi. Ol ýetginjek döwründe azatlygy wasp edip ýazan ýeke-täk şygry (“Волность”) bilen dekabristleriň dostlugyny gazandy. Emma bu goşguda ol patyşalary agdarmaga çalyşman, olary kanuny berjaý etmegi ündew edýärdi. Özem fransuz koroly barada. Ýene Çaadaýewe we dekabristlere ýazan iki goşgusynda azatlyk wasp edilýär. Azatlyga degişli başga goşgusyny bilýänler aýtsyn. Syýasy demokratiýany bolsa ol hiç haçan ündemändi. Özi gul eýesi mülkdarka, ol näme üçin deňlik islesin?

Puşkin XVIII asyr ýewropa aýdyňlaryndan ylham alan вольнодумец (erkin pikirlenýän) begzadalaryň wekilidi. Patyşa häkimiýetiniň eçilýän eşretlerinden peýdalanyp ýaşaýardy. Emma ýaş wagtynda goşgularyndan görnüşi ýaly häkimiýetiň we diniň mukaddesligine ynam etmeýändigi, hiç hili ahlak gymmatlygyna ynanmaýandygy, aç-açan ateistligi, tanymal nebereleriň, ýokary wezipeli emeldarlaryň üstünden gülýändigi, “Волность” şygryny ýazandygy, dekabristler bilen dostlugy äşgär edilenden soň oňa döwlet wezipesi ynanylman, çet-gyraky welaýatlara sürgün edildi.

Emma, birinjiden, Puşkiniň erkin pikirliligi onuň durmuşynda iş ýüzünde hiç hili subutnama tapmady. Golunyň astyndaky bendi daýhanlaryň ýagdaýyny ýeňilleşdirmek barada bir hereket edenini gören ýok.

Ikinjiden, çet welaýatlara “sürgün” diýilýäni baý we begzada ýetginjek üçin şadyýan gezelençdi. Baran ýerlerinde diňe mülkdarlaryň, häkimleriň öýlerinde elpe-şelpelikde myhman ýaşady.

Üçünjiden, erkin pikirleri üçin Puşkin 1825-nji ýylda ölen Aleksandr I döwründe yzarlanypdy, ondan soňraky patyşa Nikolaý I döwründe şahyr monarhiýa häkimiýeti bilen birkemsiz ýaraşypdy. Ol Aleksandr I tarapyndan paýtagta çagyryldy, döwlet gullugyna alnyp, ýokary aýlyk bellenildi, wagtal-wagtal pul kömegi berildi, eserleri çap edildi, garaz, patyşa oňa elinden gelen howandarlygyny etdi. Meselem, şahyr ýaş we owadan N.Gonçarowa üçin söz aýdanda gyzyň ejesi şahyryň ýaş döwründe häkimiýet bilen arasynyň gowy bolmany üçin ätiýaç edýär, şonda Nikolaý I oňa adam iberip, Puşkiniň patyşanyň hossarlygy astyndaky adamdygyny aýtdyrýar we meseläni çöp döwen ýaly edýär.

Elbetde, Puşkin hem ýagşylygy gaýtarmak üçin elindäkisini gaýgyrmady. Patyşa tagta çykanda joşup, 9 goşgudan ybarat waspnama ýazdy, eserlerinde monarhiýa düzgünini wagyz etdi, hatda rewolýusioner ýazyjy, özüni öldüren A.Radişşewiň eserlerinden öz wagtynda täsirlenen bolsa-da, indi ony tankytlap, garşysyna kitap ýazdy.

Puşkin hatda ölüm ýassygynda ýatyrka hem öz dosty, patyşanyň ýakyn adamy bolan Žukowskiden haýyş etdi: “Hökümdara aýt, men ölýänime gynanýaryn, ýogsam men tutuşlygyma onuňky bolardym. Oňa uzak-uzak şalyk sürmegi arzuw edýändigimi, oglunyň ýüzünde, Russiýanyň ýüzünde oňa bagt arzuwlaýandygymy aýt”. Patyşadan şeýle jogap gelende Puşkin diridi: “Günälerini bagyşlaýandygymy, maşgalasy barada alada etjekdimi aýdyň”. Ruhany hem Puşkiniň ýaşlyk günälerini geçip, ony gaýtadan dine saldy, onsoň Puşkin rahatlanyp jan berdi.

Dogrudanam, Nikolaý I merhum Puşkin barada hiç bir hökümdaryň hiç bir şahyra etmedik sahawatlaryny etdi: onuň ähli bergilerini döwletiň hasabyna üzdi, zamuna goýlan mülkini satyn alyp berdi, aýalyna pensiýa belledi, çagalaryny hem döwletiň hasabyna mugt saklamaly we okatmaly etdi, eserleriniň ýygyndysyny topladyp, döwletiň hasabyna çap etdirdi, olaryň gitdejisini hem maşgalasyna bermeli etdi.

Emma ölen wagtynda hut şu sebäplerden şahyryň halk arasynda abraýy gaty pesdi: ol şanyň ýallagy hasaplanýardy, hatda gizlin gulluklaryň içalysy diýýänler-de bardy. Mahlasy, monarhiýanyň sadyk guly, imperiýanyň waspçysy, patyşaga däl-de, erkin pikirli köpçülige özüni ýigrendiren daşary ýurtly ýazyjy barada şindi-şindilerem “doňbagyr jellatlaryň” pidasy hökmünde arman çekip, şygyr ýazyp ýörenleriň ilki anyklamagy gerek eken: onuň eserlerinde rus patyşasyna garşy näme erbet zat bar? Başga halklara, başga döwletlere,başga patyşalara garşy zäher näçe diýseň bar, emma öz patyşasyna öwgi-alkyşdan başga men-ä zat görmedim.

Lermontowyň ölümi hakda aýdybam oturmaly. “Lermontow, näme üçin mäşäni gysmadyň?” diýýär. Durdom. Mäşäni gysmady, sebäbi özi günäkärdi.

Puşkinem, Lermontowom genial şahyrlar. Emma patyşanyň, syýasatyň pidalary däl. Bularyň başga problemalary kändi.

Usmany bilemok. Usmanyň syýasatyň gurbany bolan bolmagy mümkin. Eger şeýle bolsa şondan başlap, şonda hem gutaraýmaly eken. Puşkin, Lermontow... olar bärde näme?

Haýyş edýän, özbekçe okatmaň maňa... dawleniýäme täsir edýär.

entek doly görmedim, ýöne soňky jemlese kupletinde näsazlyk bar ýaly.

Eger size mydam eýlesek hüjüm,
Aýlanar bu beýik çarhymyz dynman.
Bu gözel topragy saplamak üçin,
Doglup duruň şeýdip, şahyrlar, synmaň!

Гарчи сизга доим қиламиз хужум,
Тинмай айланади мудҳиш доира.
Бу қобил туфроқни тозартмоқ учун,
Қасдма-қасд туғилиб туринг, шоирлар!

"Eger size mydam eýlesek hüjüm, Aýlanar bu beýik çarhymyz dynman..." diýenok ýaly-la.
şeýleräk diýýän ýaly: "dogrusy, size (şahyrlara) mydam hüjüm kylýas (hüjüm edýäs). dynman (durman) aýlanyp dur bu gorkunç çarh (çarhypelek, dünýe...)"

Bah, tuweleme, Yaran Yagmyra giden tekst yazmagyna sebap bolupdyr bu goşgy. Lermontow hem Puşkin, olaryň dòwri barada kän zatlary bilyän ekeniňiz. Birgiden gymmatly maglumatlaryňyz üçin minnetdar. Hayp, yöne, agam, yazan politologik oylanmaň bu esere juda gyýtaklayyn bolaymasa, kän bir dahyly yok.
Umuman, gürrüň poeziya bilen syyasat barada baranok, ya şahyr bilen imperatorlaryň gatnaşygy hakynda-da däl. Şahyr hem kysmat/pajyga, garaz, фатальность) diyen keç ykbal barada baryar. Bu yerde syyasat däl, has uly güyçler, adamzat döräli bäri ony Erem bagyndan kowulmagyna sebap bolan guyçlere garşy söweş suratlandyrylyar. Onda Puşkiniň, Lermontowyň name dahyly bar? diyersiňiz.

Bu yerde yaşajyk özbek zehini Lermontowyň Puşkiniň òlümine yazan goşgusyndaky däbi dowam etdiripdir. Bu yerde şol goşgyny dolulygyna getireyin:

Смерть поэта

Отмщенье, государь, отмщенье!
Паду к ногам твоим:
Будь справедлив и накажи убийцу,
Чтоб казнь его в позднейшие века
Твой правый суд потомству возвестила,
Чтоб видели злодеи в ней пример.

Погиб поэт! — невольник чести —
Пал, оклеветанный молвой,
С свинцом в груди и жаждой мести,
Поникнув гордой головой!..
Не вынесла душа поэта
Позора мелочных обид,
Восстал он против мнений света
Один, как прежде… и убит!
Убит!.. К чему теперь рыданья,
Пустых похвал ненужный хор
И жалкий лепет оправданья?
Судьбы свершился приговор!
Не вы ль сперва так злобно гнали
Его свободный, смелый дар
И для потехи раздували
Чуть затаившийся пожар?
Что ж? веселитесь… Он мучений
Последних вынести не мог:
Угас, как светоч, дивный гений,
Увял торжественный венок.
Его убийца хладнокровно
Навел удар… спасенья нет:
Пустое сердце бьется ровно,
В руке не дрогнул пистолет.
И что за диво?.. издалека,
Подобный сотням беглецов,
На ловлю счастья и чинов
Заброшен к нам по воле рока;
Смеясь, он дерзко презирал
Земли чужой язык и нравы;
Не мог щадить он нашей славы;
Не мог понять в сей миг кровавый,
На что он руку поднимал!..
И он убит — и взят могилой,
Как тот певец, неведомый, но милый,
Добыча ревности глухой,
Воспетый им с такою чудной силой,
Сраженный, как и он, безжалостной рукой.
Зачем от мирных нег и дружбы простодушной
Вступил он в этот свет завистливый и душный
Для сердца вольного и пламенных страстей?
Зачем он руку дал клеветникам ничтожным,
Зачем поверил он словам и ласкам ложным,
Он, с юных лет постигнувший людей?..
И прежний сняв венок — они венец терновый,
Увитый лаврами, надели на него:
Но иглы тайные сурово
Язвили славное чело;
Отравлены его последние мгновенья
Коварным шепотом насмешливых невежд,
И умер он — с напрасной жаждой мщенья,
С досадой тайною обманутых надежд.
Замолкли звуки чудных песен,
Не раздаваться им опять:
Приют певца угрюм и тесен,
И на устах его печать.
А вы, надменные потомки
Известной подлостью прославленных отцов,
Пятою рабскою поправшие обломки
Игрою счастия обиженных родов!
Вы, жадною толпой стоящие у трона,
Свободы, Гения и Славы палачи!
Таитесь вы под сению закона,
Пред вами суд и правда — всё молчи!..
Но есть и божий суд, наперсники разврата!
Есть грозный суд: он ждет;
Он не доступен звону злата,
И мысли, и дела он знает наперед.
Тогда напрасно вы прибегнете к злословью:
Оно вам не поможет вновь,
И вы не смоете всей вашей черной кровью
Поэта праведную кровь!

1837 г.

Goşgyň näme söz bilen gutaryanyna ünsüňizi çekmek üçin garaldybam goyandyryn.
Usman kim? Usman Nasyry kabir òzbek edebiyatçylary "özbek Puşkini", "özbek/gündogar Lermontowy" hasaplayalar. Munuň bilen ylalaşman bilersiňiz, hakyňyz bar. Öz şahyrlaryna gezek gelende her milletem subyektiw. Biziňkilerem Ezizowy Lermontowa meňzedyàrdiler.
Üstesine-de, Usmanyň özem aňasty derejede şeyle derejede ymtylandyram. Ol Puşkini, Lermontowy özbek diline terjime eden şahyr (her kim "wah, şuny özüm yazan bolsadym" diyyan eserlerini terjime edyär).
Usman 1937-nji yylda, şyltak atylyp, kontrrewolyusioner hokmunde tussag edilyär. Onuň işine 1944-nji yylda gaytadan seredilyar, emma aklanyp yetişmänkä, yat ülkede, sürgünde погиб поэт, невольник чести, пал, оклеветанный...

Yöne gürrüň, aydyşym yaly, olaň Aleksandr I-ler ya Stalin 100-njiler bilen sòzüniň azaşmagynda däl. (Рок, фатальность diyyanim) nahilidir bir gorkunç güyçleriň goşulmagy zerarly, şahyrlaryň kabirini (hiç bir syyasata garşy bolmasa-da) yonekey, parahat günleriň birinde, aydaly, maşynda uzak yoly söküp gelyàkä-de tüpeňiň oky tapyp bilyàr. Ajalyň şahyrdan nàme ary kòydükä diyyärmika diyyan Jantemir jan. Gara guyçler sizi yzarlayar, yone siz synmaň diyyarmikà diyyän.
Hemem pidakàrlik temasy bar. Isa pygamberiňkä çalymdaş, hatda ganhorlaryňam günàsini yuwyan GAN.

Bulanyp gidende bu Zemin günä,
Şahyryň mukaddes ganyna her dem
Täret alandan soň päklener dünýä.

Bu pikiri dowam etdirip aytsam, bir tuysli, şuň yaly goşgular bilen Jantemir, megerem, õzi bilmezden, watandaşy Usmany – Puşkinden-Lermontowdan özüne çekilen ykbal köprüsi hòkmünde ulanjak bolyan yaly hem duyulyar. Hamala, şahyryň gan bilen yazylan yazgydyny, ajaly güjeňläp, òzüne gabyr gazyan yaly.

Dogry, öz şahyrlaryna gezek gelende her milletem subýektiw bolup biler. Bu normal.

Emma gepem şonda-da: meniň eýýäm aýdyşym ýaly Orta Aziýanyň şahyrlarynyň özlerini gülkünç-gözgyny ýagdaýda goýýan ýerleri - başgalaryň şahyrlary üçin isterika düşýändikleri.
Usman üçin, goý, gazaplansyn.

Emma Lermontow üçin, öz aýdyşy ýaly, näme beýdip ýüregini çeýneýärkä? "Gys neşäni, at, öldür!".

Biziňem edebiýat mugallymymyz muny şeýle suratlandyrypdy. Dagy näme, hemmesiniň, şol sanda Jantemiriň hem öwrenen çeşmesi belli: kompartiýanyň tapan warianty. Puşkin bilen Lermontowyň ölümini bir sapaga düzüp, ikisinde-de patyşa hökümetini günälemek.

Aslynda bolsa Lermontowy bilen Martynowyň -iki dostuň atyşygynda şol ýerde duran Lermontowyň dostlary hem gygyrmandyrlar "At, öldür, Mişa!" diýip.

Gynanandyrlar, emma hiç kim Martynowy günäkärlemändir, sebäbi bilýärler bu ýagdaýa kimiň getirenini.

Lermontowyň dostlary Martynowy jellat ganhor hasaplanoklar, sen bärde, özbek, türkmen, iki ýüz ýyl geçenden soň kakynlanýarsyň - gelşiksiz, ýerliksiz zatlar. Saňa ne be, saňa ne?

Hywa hany ýesir Zelinini özi üçin "saýratmaga" çalşypdyr, emma şahyr berk durupdyr.

Şu hatda rowaýat bolsa-da, meniň üçin ähmiýetli delil, çünki men öz şahyrymyza subýektiw bolup bilerin. Şunuň özi ýokardaky ýaly goşgy ýazmak üçin ýeterlik ylham dälmi?

Jantemir üçin Usmanyň özi ýeterlik ylham bolmadymyka? Puşkin, Lermontow hakda partiýa nomenklaturasynyň olarbhakda bir mahal ýalana çykan falşiwkasyny getirip, çabalanmak hemme zadyň dadyny alypdyr.

Çeperçiligem esasy zat, ýöne eseriň düýbündäki taryhy hakykat dereksiz bolanda sözler we duýgular ynandyryjylygyny ýitirýär, galp eşidilýär.

Awtor 1994-nji yylda doglan. Kompartiyanyň sapaklary munuň piňine-de dälmikä diyyän. Siziň o diyyän sapaklaryňyz, umumanam ol politinformasiya bilen işem bardyr öydemok.

“Awtor 1994-nji ýylda doglan?” Wah, menem şony aýdýan-da. Şunça täze nesiller gelse-de, Kompartiýanyň okadan-öwredeni GDA ýurtlarynyň ýaşlarynyň aňynda родовое проклятие ýaly bolup, şo-ol aýtylman durşy diýýän-dä. Bize-hä mejbury öwretdiler, olar indi nireden öwrenýärkäler şo zatlary, aklym haýran! Ruslaryň özi indi ynananok o zatlara, biziňkiler tapyp öwrenýärler we ynanýarlar. Bu nämä meňzeýär? Amerikalylar birnäçe bigünä yraklyny öldürýärler, öldürenleri basýarlar, öwezpul töleýärler. Yraklylaryň hossarlary razy bolýar. Bärde türkmenler razy bolanoklar. Hiç bagyşlap bilenoklar amerikalylary. Bu-da şonuň ýaly bolýar. Puşkin, Lermontow üçin häzir ruslar öz patyşalaryny günäkär tutanok, türkmenler, özbekler dyzaşyp durlar şolaryň ganyny sorap. Gel, indi bizem Nikolaý I-nji bagyşlaýaly? Ýa gazabymyz entek şeýle güýçlimi? Olary patyşanyň öldürdendigini anyk bilemzok, onda Nazym Hikmet barada ýazaý-da. Şony-ha, anyk türmede çüýretdiler türk häkimiýetleri. Hökman orsdan tutmalymy?

Bolýär, degişme bir ýana, ýöne Puşkiniň, Lermontowyň ölümi “политическое убийство” däl diýip, näçe sahypa delil getirsemem peýda etmez, sebäbi Siz “Syýasy ganhorlyk bolsun, bolmasyn, patyşa öldürsin, dosty öldürsin, aýaly öldürsin (Puşkini belli bir derejede özünden has ýaş, dünýä gözeli, pul sowrujy, ýeňillelle we jalaý aýaly öldürdi diýsegem bolar), maşyn kakyp öldürsin, tapawudy ýok – dünýä öldürýär, goşgy şol hakynda” diýýäňiz. Syýasatdan-beýlekiden has giň, ekzistensial dert-apatlaryň gürrüňi diýýäsiňiz. Bolýar, şeýle wersiýa sürmäge hakyňyz bar (ýöne her niçigem bolsa goşgy hut “Dantes – SYÝASATDYR, SYÝASAT – gorkak” diýen jarnama bilen başlanýar: diýmek, ýa awtor goşgyny bir heň bilen başlap, soňuny başga heň bilen gutarypdyr, ýa-da Siziň düşünişiňiz goşgudaky ýaly däl, emma neyse).

Siziň garaýşyňyzy tankytlamok (bu manysyz pişe, özem demokratiýa, plýuralizme garşy bolardy), emma Jantemir janyň “şahyry yzarlaýan syrly, fatal, gandan doýmaz” ykbal hakyndaky “lapykeç, emma merdana seredýän” nazaryny, bütin dünýäge, adamzat tohumyna ýigenç we ýekirme bilen seredýän garaýyşlaryny köne donuň täze ýamasy ýaly edip, guwanyp berşiňize aýdýaryn. Biz şahyra näme ýazmalydyny we nähili ýazmalydygyny öwredip bilmeris, ony özi çözer. Emma “täret” diýen ýaly musulman terminologiýasyny goşanyň bilen, täze nygmat sepilende täzelenmeýän köne nahar ýaly, bu köne edebi akym adamlary täzeden joşdurmaz. Maňlaýyna baky nälet ýazylan, dünýäniň jennetinden baky kowlan, ýüregi dünýäden sowan, kalbynda umyt galmadyk, özünden öňki şahyrlaryň nähili bolanyny bilýän we aňasty derejede özüniňem nähili boljagyny bilýän, şonuň üçinem dünýäden, adamzatdan hiç hili gowulyga-rehime garaşmaýan, emma älem-jahana we bolgusyz märekä ýigrenç bilen seredip, üstlerine palçyldadyp tüýkürýän “одинокий, гордый, мрачный, загадочный, овеянный тайной” şahyryň keşbi XVIII asyryň ahrynda, XIX asyryň birinji ýarymynda adamlary joşduryp, lerzana salsa-da, soňra mundan “aşa düşdüler”. Baýron, Puşkin, Lermontow şol tolkunda ýokary galdylar. Şonuň üçinem bu ýoluň halypasy, eserleri tutuşlygyna şol akyma esaslanan Baýrony XIX asyryň ikinji ýarymynda hatda öz ýurdunda-da okaýan ýokdy. Häzirem Baýron öz akymynda birinji bolsa-da, şahyrlykda kän öňde däl. Onuň möwriti çalt ötdi.

Çünki Siziň “sahyrlara mahsus keşp, sahyrlara mahsus häsiýet, sahyrlara mahsus ykbal” diýip pikir edip hödürleýäniňiz, ýagny байронический gahrymanyň keşbi-de, häiýeti-de, ykbaly-da ähli şahyrlara mahsus däl. Miny ýöňkeseňiz çyn şahyrlaryň köpüsi ýekirme bilen ret eder. Dünýä bilenem, adamzat bilenem gaty oňat oňşup ýasan şahyrlar örän köp. Umuman, ynsan, şol sanda şahyrlar hem bu ölümli dünýäde doly bagtly bolup bilmezler. Ömür mydama-da pajygaly, emma hatda käbir genial şahyrlar hem özlerini maňlaýy nälet tegmely, maňlaýgara duýmadylar. Dünýäden umuman razy bolup ötdüler. Dünýäni özüniň ganyna suwsaýan duýmak – bu käbir şahrylaryň, şolaryňam käwagtky subýektiw duýgusy. Oňa ählumymyk derejesini bermäge synanyşmaň.

Elbetde, Jantemir jan uly şahyr bolup biler, emma beýle şygry sebäpli däl. Bu – birwagt möwritini ötüren keşp, gyzygyny ýitiren. Emma şeýle keşbe ymtylmagyň zyýany barmy? Meniňçe, zyýany hem bar. Ähli köne zatlar häzirki durmuşa girmäge dalaş edende zyýanly bolup çykýarlar. Edebiýatdaky “dünýä bilen konfliktly, dünýäni özüne siňdirse-de, dünýä sygyp bilmedik, edebiýatyň şehidi” bolan şahyr hakdaky sentimental nukdaýnazar edebiýata zyýan ýetirýär, ondaky reallyklardan daşlaşdyrýar hasap edýärin.

Şu nukdaý nazardan şahyrlary üç topara böleliň.

BIRINJI, ähli şahyrlary özleri ýaly bolmalydyr öýden, şehitlige, perişdelige, pygamberlige... we şuňa meňzeşlige dalaş eden şahyrlar (Baýron, Puşkin, Lermontow). Olar şonsuzam genial şahyrlar, bu gaýyşlar olara zyýan etmedi. Lermontow şu tolkunda başlady: “Şahyryň ölümi” goşgusyndan. Bu akym şonda moda müneni üçin bu şöhrat getirdi. Düşündiler diýjeksňiz, emma moda akymy kabul etmek üçin düşünmek hökman däl. Patyşa bu goşguda syýasy çagyryşy görüp, awtory sürgün etdirdi. Goşgy syýasy mazmundamy? Däl bolsa patyşa ýalňyşypdyr. Syýasy bolsa Siz ýalňyşýarsyňyz. Her nämede bolsa Lermontow soňraky eserinde dünýä bilen oňuşmaýan liriki gahrymany paş edip, onuň doly boşdugyny görkezipdir (“Biziň zamanymyzyň gahrymany”). Diýmek, romantika krizise düşüp, geçmişe gidýärdi.

IKINJI, şehitlikden gaty daş beýik, genial şahyrlar. Nemesleriň Pyragysy Gýote: segsenden esli geçirip ýaşan, dünýä bilin oňuşmazlyg-a däl, dünýä işlerine başy bilen çümen, öz ýurdunyň baş weziri, baş eýlesi, baş beýlesi... Hany, dünýäniň bela-beteri, ganhor ykbal. Ol – ykbalyň läligi, dünýä oňa diňe halat-serpaý ýapdy. Ýa-da fransuzleryň Hýugasy: segsenden esli geçirip ýaşan, käte gowgaly ýaşasa-da, olam baýlyk, şöhrat, sylag-serpaý bilen geçdi. Ýogsa ol romantizmiň atasy. Şol-a keç, ganhor, fatal ykbaly görmändir. Diýmek, ýa Gýote, Hýugo şahyr däl, ýa-da Siziň şahyrlaryň hökmany pidagärligi, şehitligi baradaky gamgyn, emma owadan konsepsiýaňyz несостоятельный.

ÜÇÜNJI, Siziň maňlaýyna baky nälet ýazylan, dünýäniň jennetinden baky kowlan, ýüregi dünýäden sowan, kalbynda umyt galmadyk diýýäniňz, emma şahyr bolup gönendirmedik şahslar. Bu keşp, ine, şolara has gerek. Eger Siz keşbi çynlakaý gahrymanlaşdyrsaňyz, boş adamlar hut şol owadan käşbe bukulyp, özlerini reklama ederler. Ylaýta-da ýaşlar. Synagdan ençe ýykyldymy – yzarlaýan şum ykbal. Alkogola berildimi – şum ykbalyň pidasy. Serhoşka maşyn kakdymy – yzarlaýan syrly garaňky güýçleriň ary.

Siz şu zatlaryň beýik şahyry yzarlaýan şum ykbaldygyny ýa-da banal tötänleýinlikdigini, diňe şoňa saýlap degýändigini ýa-da köpçülikleýin bir pajygadygyny nädip tapawut edersiňiz? Siz eýýäm bulam-bujur etdiňiz. Puşkin harby adam bolmasa-da 29 gezek duele çykypdy, beýlekiler 100 gezegem çykýardylar, 30-njy duelde öldürilende bu “dünýäniň pida talaby” bolýarmy? Günde-günaşada duelde ölüp duran beýlekiler-ä urşak itler, Puşkin – “dünýä sygmadyk şahyr”? Lermontow urşuň içinde gezip ýörkä öldi, söweşem, duelem adaty zatdy, her gün münder-münder jeset, arasynda Lermontowyňky – mistiki gurban? E-eee, that’s not how it works, gardaşym.

Stalin repressiýasynda sürgünde ölen Usmana “ýat ülkede, sürgünde погиб поэт, невольник чести, пал, оклеветанный” diýýärsiňiz. Siziň joşup owadanlaýan ol ölmüňiz ol ýyllarda adamlar üçin iň banal finişdi: munuň üçin şahyr bolmak hökmän däldi – çopan, dükançy, ussa, buhgalter... millionlar ol degirmenden geçdi. Gyrgyn, mergi ýaly zat. Namysly-binamys, satan-satylan, pida-jellat – barysy gitdi. Şol wagt dünýäniň fatal güýçleriniň kimi şahyrlygy üçin, kimi ýöne şeýle gurban edendigini nädip biljek? Bir pidanyň hossary aýdar: “Usman kim, biziň ýigidimiz hakyky perişdedi, adamzadyň iň uly gurbany şol. Şonuňky ýaly görgi çeken ýok”. Kim biler, kim baş çykarar? Yzyňy tapmarsyň.

Meniň teklibim: edebiýaty mistika bermeli däl. Arada biri aýdýardy: “Şahyrlaryň ilki şygry bolmaly”. Ilki şygryna, has dogrusy, diňe şygryna serediň, şonda hemme zat ýerli-ýerine geler. Şygry beýikmi – awtory şahyr hökmünde (belki, diňe şahyr hökmünde) beýik. Ol ir öldümi, giç öldümi, dünýä bilen dostmy, dünýä kesekimi, adamlar çöle kowdularmy, adamlar başa täç etdilermi, Kemine ýaly garyp boldumy, Hataýy ýaly şa boldumy – dahyly näme?

Şahyryň özi, öz ykbaly bilen gyzyşsaňyz, bu sizi başga, edebiýatdan sowa ugurlara äkider. Ýaňy-da şahyry yzarlaýan rok, şum pelek, gorkunç güýçler barada aýdanyňyzda derrew çölden awtomatly çykyp, Gurbannazar Ezizowa ok paýradýan dezertiri ýatladyňyz. Goýaýyň şular ýaly garabasmalary, başyňyza döneýin. Fatal güýçleriň asman-pelekden ýörite Gurbannazary öldürmek üçin iberen syrly guraly däl ol, Gurbannazar bolsa-da, sen bolsaňam, men bolsamam atýardy. Çopany atan bolsa tötänlik diýjeksiň, Gurbannazary atsa – ony çölde-dagda yzarlap ýören gara güýç. Gurbannazary atmagy hem tötänlkdi. Şahyrlaryň aňasty ol zatlary bilýär diýýärsiň. Gurbannazar “Bir gazaply gyşky” ölümi barada aýdýardy. Tomsuň jöwzasynda şeýle boldy. Diýmek, özem, hiç kimem bilenokdy.

Ýaňy şahyryň ykbaly baradaky şular ýaly “heserleriň” zyýany barada aýtdym. Öz ýanyňdan synag edip gör, maňa aýtmak gerek däl. Seniňçe Gurbannazaryň öz döwrüniň edebiýatynda öz orny bardyr. Ilki pikiriňdäki şol orny ýatla. Indem Gurbannazary çölde ýaş wagtynda atylman, beýlekiler ýaly öldi diýip göz öňüne getir, soňam poeziýasyna täzeden bir baha ber.

Eger indi öňküsi ýaly däl bolsa, bir zady kem ýaly, öňküden kembaha ýaly, öňki özünden ýokary görýänleriňden indi pes ýaly bolsa, diýmek, bu ýerde adalatsyzlyk gidipdir. Ýagny, şehit ölüm Gurbannazara beýiklik goşan eken.

Bu beýle bolmaly däl. Bu – karamlyk. Şahyryň ejiri, ölümi, ahlagy, umuman şahsyýeti onuň döredijilige goşmaça gymmat goşup bilmeli däl. Şahyr edebiýat meýdanyna diňe şahyr hökmünde çykýar, şol ýerde-de şahyr hökmünde galýar. Galan zady edebiýatyň daşynda. Wiktor Hýugo ahlaksyz bolany bilenem beýik şahyr. Sebäbi edebiýatda ahlakly. Ondan zehini pes şahyr perişde ýaly bolany bilenem şahyr hökmünde pes bolar. Ýa-da Gýote watançy däl, basybalyjylar bilen dostdy. Watançy, merdana döwürdeş şahyrlary bardy, olar watançy, merdana bolubam taryha girdiler, emma edebiýatda atlary galmady.

Garaz, çynlakaýrak bolmaly. Öz pikiriňizde galyp bilersiňiz, ýöne bu garaýyş Sizi edebiýatdan daşary äkider öýdýän. Şahyra dünýä blen tersleşmek, ondan elhenç ölüme garaşmak, onuň ýüzüne tüýkürmek hökman däl. Şonsuzam stol başynda-da onuň ýüki azlyk etmez.